شنود تلفن همراه • مصاحبه با یک کارشناس

این روزها بحث پیرامون تلفن همراه و امکان شنود و ردیابی آن بسیار داغ است. در طی سه مصاحبه با آقای محمود تجلی مهر، کارشناس مخابرات و اینترنت، مجموعه‌ای از پرسش‌ها در این باره را با ایشان در میان می‌گذاریم.

اینک بخش اول، که تمرکز آن بر روی امکان‌های شنود است:

دویچه‌وله: آیا این درست است که تا چند سال پیش امکان شنود در شبکه تلفن همراه وجود نداشته است؟

محمود تجلی مهر: بله، این سخن درست است. اکنون چیزی نزدیک به ۱۰ سال است که می توان گفت که استفاده از تلفن همراه کم کم به پدیده ای عمومی در جهان تبدیل شده است. تا آن زمان تنها گروه های کمی از آن استفاده می کردند. دلیل آن به جز نبود پوشش سراسری و رومینگ، بهای بسیار بالای استفاده از تلفن همراه نیز بود. در عین حال تا همین چند سال پیش نیز امکان شنود در شبکه تلفن همراه وجود نداشت. از این رو، گروههای خلافکار و مافیایی و باندهای جنایت سازمان یافته و پس از ۱۱ سپتامبر نیز گروههای تروریستی، خیلی زود به مشتریان شبکه تلفن همراه تبدیل شدند و دست پلیس و ارگان های قانونی بسته بود.

در همان سالها دولت های اروپایی و آمریکا با فشار بر شرکت های بزرگ تولیدکننده سیستم های مخابراتی و اختصاص بودجه پژوهشی برای آنها، خواستار ساخت سیستم های شنود تلفن همراه شدند. این سیستم ها اکنون موجود و عملیاتی هستند و در بیشتر کشورهای جهان به کار گرفته می شوند. امکان و روش شنود در استانداردهای مخابراتی، از جمله در "ETSI TS101671"، "3GPP TS33107" و چند سند دیگر تعریف شده است. البته هر تولیدکننده جدا از این استانداردهای موجود، قابلیت های ویژه ای را نیز در سیستم خود می گذارد که خارج از چارچوب استاندارد می تواند باشد تا موقعیت خود را در بازار رقابتی برجسته سازد.

آیا ایران نیز از امکان شنود در شبکه برخوردار است؟

در ایران اگر امکان شنود در یک شبکه مخابراتی وجود نداشته باشد، قانون اجازه شروع به کار را به آن نمی دهد. این تنها ویژه ایران نیست. در بسیاری از کشورها قانون امکان شنود را از شرکت های سرویس دهنده می خواهد. از این رو هر شبکه مخابراتی یا اینترنتی که در ایران کار می کند، با الزام قانون دارای تجهیزات شنود نیز هست.

شنود یعنی چه؟ اگر امکان دارد، شکل های آن را بیشتر توضیح دهید.

شنود به همان مفهوم واژه به معنای این است که ارگان قانونی و اطلاعاتی در صورتی که نیاز این کار را به هر دلیلی تشخیص دهد، امکان این را داشته باشد که شماره آن تلفن همراه را زیر نظر قرار دهد. به بیان گسترده تر، همه مکالمه ها، پیامک های نوشتاری (SMS) و تصویری (MMS)، ارتباط با اینترنت (GPRS) که به آن شماره می رسند و یا از آن فرستاده می شوند، مورد شنود قرار می گیرند.

− این شنود می تواند هم زمان باشد و یا تنها ضبط و آرشیو شود و بعد مورد بررسی قرار گیرد.

− شنود به هیچ رو قابل شناسایی نیست و فرد زیر نظر، متوجه شنود نمی شود. این گونه نیست که صدایی بیاید و یا در مکالمه تاخیر باشد و غیره. کیفیت مکالمه هیچ تفاوتی نمی کند. این سخنانی که برخی می گویند که کسانی روی مکالمه دو نفر آمده اند و چیزهایی گفته اند، بیشتر به شوخی شبیه است. ارگان امنیتی هیچ گاه حضور خود را نشان نمی دهد.

− شماره ها و موقعیت کسانی که با شماره زیرنظر تماس می گیرند، نیز ثبت می شود. هر گونه فعالیت دیگر چون انتقال مکالمه به شماره دیگر (Call Divert) یا کنفرانس سه نفره و غیره نیز در پروتکل ثبت می شود.

− تغییر موقعیت جغرافیایی و تغییر سلول رادیویی اختلالی در شنود ایجاد نمی کند و تمام این فعالیت ها ثبت می شوند.

روش های فنی شنود در لایه های زیری مخابراتی شبکه تلفن همراه با روش های شنود و فیلترینگ اینترنت مشابه (بررسی بسته های اطلاعاتی) است. روزنامه تاتس در برلین نوشته بود که ایران از تکنولوژی DPI (Deep Packet Inspection) برای شنود اینترنت برخوردار است. چنان چه این درست باشد به این مفهوم است که تجهیزات شنود می توانند همه گونه بسته های اطلاعاتی را بگشایند. البته همان‌گونه که در یکی از مصاحبه ها گفته بودم، چنان چه کاربران از فیلترشکن های VPN-based استفاده کنند، اگر تجهیزات شنود بسته ها را بگشایند، قادر به تشخیص محتوای آنها نخواهند بود.

این روزها می گویند که ارگان امنیتی می تواند میکروفن تلفن همراه کسی را بدون آن که او متوجه شود، روشن کند. آیا این کار امکان پذیر است؟

بله، درست است. این امکان وجود دارد. تلفن همراه اگر روشن باشد (در حالت Standby) می توان میکروفن آن را از مرکز روشن کرد و به گفتگوها گوش فرا داد. فرد صاحب تلفن تنها از خالی شدن باتری و یا تلاش بیش از حد دستگاه برای یافتن نزدیکترین آنتن می تواند به فعالیت غیر عادی تلفن خود پی ببرد.

راه مقابله با آن درآوردن باتری است. بیرون آوردن سیم کارت به تنهایی مشکل را حل نمی کند چون تنها شماره تلفن (MSISDN) و IMSI نیستند که در شبکه ثبت می شوند، بلکه شماره IMEI نیز ثبت می شود که بر اساس آن خود دستگاه قابل شناسایی است. از این رو تلفن بدون سیم کارت نیز، اگر روشن باشد، با شبکه ارتباط دارد و قابل ردیابی است.

آیا برای شنود نیاز به حکم دادگاه نیست؟

شنود یک تعرض آشکار به حریم خصوصی یک شهروند است و این نمی تواند با تصمیم تنها یک دستگاه اجرایی دولتی چون پلیس یا دستگاه اطلاعاتی صورت گیرد. در بسیاری از کشورها از جمله آلمان برای این کار به درخواست دادستان و حکم یک دادگاه نیاز است. در سالهای پیش در آلمان نمونه هایی از شنود خودسرانه و بدون حکم دادگاه از سوی ارگان های امنیتی را شاهد بوده‌ایم که در نهایت برای ارگان امنیتی بیشتر دردسر و آبروریزی ایجاد کرد. دادگاه اسنادی را که بر اساس شنود بدون اجازه ارگان قضایی تهیه شده باشند، را برای محکومیت یک متهم در نظر نمی گیرد.

... اما در ایران این کار صورت می گیرد.

در ایران نیز برای شنود تک تک افراد نیاز به حکم جداگانه از سوی قوه قضاییه است. اما این روزها به نظر می رسد که دولت به عنوان ارگان اجرایی، خود را ماورای قانون می داند. و مشکل نیز در اینجاست و نه در شرکت تولید کننده تجهیزات شنود و ردیابی. تولید تجهیزات شنود همان گونه معمولی و استاندارد است که تولید تجهیزات سوییچ، انتقالی، رادیویی و غیره. این تجهیزات بخشی از شبکه مخابراتی است و چیز عجیب و غریبی نیست که گویا یک شرکت آن را تنها برای یک کشور خاص ساخته باشد.

از سوی دیگر این را نیز باید توجه داشت که ایران به عنوان یک کشور در خاورمیانه با آن همه همسایگان مشکل دار خود چون عراق، پاکستان و افغانستان، مشکلات امنیتی بسیاری دارد، چون قاچاق مواد مخدر، تروریسم بین المللی، رفت و آمد های غیرقابل کنترل در مرزها وغیره. در داخل نیز همان گونه باندهای مافیایی و تبهکار دارد که در دیگر کشورها نیز هست. برای کنترل این چیزها کشور به همین تجهیزات دارد.

اگر تلفن همراه شما را به سرقت برند، کاری که در ایران بسیار پیش می آید، به همان تجهیزاتی برای ردیابی و یافتن آن نیاز دارید. اگر کسی مزاحمت تلفنی برای کسی ایجاد کند (چیزی که متاسفانه در ایران بسیار گسترده وجود دارد)، با همین تجهیزات باید ردیابی شود. هر حکومت مردم سالاری هم که در ایران بر سر کار آید، به این تجهیزات نیاز خواهد داشت.

مشکل در این است که حکومت ایران از این تجهیزات با زیرپا نهادن اصول حقوق بشر و حتی قوانین جاری خود برای پی گیری مخالفان سیاسی و یا حتی مردم عادی استفاده می کند.

مصاحبه‌گر: رضا نیکجو

تحریریه: کیواندخت قهاری