سلمان رشدی؛ ربع قرن زندگی پس از فتوای قتل

۲۵ بهمن ۱۳۶۷ (۱۴ فوریه ۱۹۸۹) رهبر وقت جمهوری اسلامی از "مسلمانان غیور سراسر جهان" خواست هر کجا نویسنده کتاب "آیات شیطانی" و "ناشرین مطلع از محتوای آن" را یافتند "سریعا آنها را اعدام نمایند".

مرتد اعلام کردن و فتوای قتل سلمان رشدی، نویسنده هندی‌تبار بریتانیایی در شرایط بسیار خاصی از حکومت جمهوری اسلامی انجام شد که می‌تواند در صدور این فرمان نقشی تعیین‌کننده داشته باشد.

هفت ماه پیش از این فتوا، روح‌الله خمینی مجبور به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل و خاتمه جنگ میان ایران و عراق شده بود که به تعبیر خود او چون سرکشیدن "جام زهر " بود.

مسلمانان جلوتر از "ولی امر مسلمین"

کتاب جنجال برانگیز نویسنده هندی‌تبار در روزهای نخست مهرماه ۶۷ منتشر شد. اندکی بعد واکنش‌های خشونت‌آمیزی نسبت به این کتاب در میان مسلمانان ساکن بریتانیا، و عمدتا شهروندان پاکستانی‌تبار صورت گرفت.

مسلمانان بریتانیا به دلیل آشنایی با زبان انگلیسی خیلی سریع‌تر از هم‌کیشان خود در کشورهای دیگر از محتوای کتاب باخبر شدند و علیه نویسنده دست به تظاهرات زدند.

در حالی که این اعتراض‌ها اندکی بعد از طریق همین مهاجران به کشورهای هند، پاکستان و بنگلادش نیز رسید در ایران کسی حساسیتی خاصی به انتشار "آیات شیطانی" نشان نداده بود.

در واقع رهبران ایران از طریق همین اعتراض‌ها بود که به وجود چنین کتابی پی بردند و در اعتراض به آن چند ماه از دیگر کشورهای منطقه عقب بودند.

به این ترتیب نخستین تظاهرات وسیع در ایران نه در اعتراض به محتوای کتاب رشدی، که در حمایت از فتوای خمینی علیه نویسنده برگزار شد.

دولت هند آبان‌ماه ۶۷ پخش نسخه انگلیسی و نشر ترجمه "آیات شیطانی" را در این کشور ممنوع اعلام کرد. این ممنوعیت در کشورهای بنگلادش، سریلانکا، سودان، آفریقای جنوبی، پاکستان و چند کشور دیگر نیز اعمال شد.

حکم "رهبر" اقلیت شیعه برای اکثریت مسلمانان

فتوای خمینی زمانی صادر شد که در تظاهرات خشونت‌آمیز علیه "آیات شیطانی" و نویسنده‌اش چند نفر در بنگلادش، پاکستان و هند کشته شده بودند.

بر این اساس به نظر می‌رسد که اقدام متناسب از سوی "ولی امر مسلمین جهان" باید چیزی فراتر از اعتراض به محتوای کتاب و تقبیح نویسنده باشد.

به فرمان خمینی پس از صدور فتوا در ایران عزای عمومی اعلام شد. روزنامه جمهوری اسلامی دوم اسفند ۶۷ از قول او نوشت: «سلمان رشدی اگر زاهد زمان هم بشود اعدام او بر هر مسلمانی واجب است.»

در فتوای خمینی اتهام سلمان رشدی "توهین به مقدسات مسلمین" و پیامبر و قرآن ذکر شده است. در حالی که او در ربع قرنی که تا آن زمان از مرجعیتش می‌گذشت در مورد کتاب‌های مشابه که به زبان فارسی و دیگر زبان‌ها تعدادشان کم نیست، حتا یک بار هم آشکارا حکم اعدام نویسنده‌ای را صادر نکرده بود.

از سوی دیگر صدور چنین حکمی از نظر بسیاری از علمای جهان اسلام توجیه شرعی ندارد و صدور حکم اعدام حتی برای فردی که از سوی مراجع مرتد خوانده می‌شود از طرف یک روحانی جایز نیست و باید توسط دادگاه اعلام شود.

شیخ مسجد الازهر قاهره، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراجع فقهی جهان اسلام، فتوای قتل رشدی را خلاف شرع خواند. همچنین خمینی زمانی فرمان خود را خطاب به "مسلمانان غیور جهان" صادر کرد که حداکثر "رهبر" اقلیتی از شیعیان بود که با تمام فرقه‌ها و مذاهب حدود یک‌هشتم کل مسلمان جهان را در بر می‌گرفتند.

خامنه‌ای، اهداکننده جایزه به مترجم رشدی

صدور حکم اعدام از سوی "ولی فقیه" در قوانین جزایی جمهوری اسلامی نیز وجود ندارد. خمینی حتا در مورد اعدام زندانیان سال ۶۷ که فرمانش را خودش داده بود، معتقد به حفظ ظاهر و صدور حکم نهایی از سوی حاکمان شرع و قاضیان دادگاه انقلاب بود.

سلمان رشدی پیش از انتشار "آیات شیطانی" چهار کتاب دیگر منتشر کرد که دومی، "بچه‌های نیمه شب" او را به یکی از مشهورترین رمان‌نویسان نیمه دوم قرن بیستم تبدیل کرد.

"بچه‌های نیمه شب" یک سال پس از انتشار به زبان اصلی، توسط مهدی سحابی به فارسی ترجمه شد و در ایران خوانندگان فراوانی یافت.

این کتاب در سال ۱۳۶۴ جایزه ترجمه کتاب سال را نصیب سحابی کرد. این جایزه توسط رئیس جمهور وقت و رهبر کنونی جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای به سحابی اهدا شد.

"بچه‌های نیمه شب" جایزه معتبر "بوکر" را نصیب نویسنده کرد و در سال ۲۰۰۸ به عنوان برترین کتاب در میان برندگان جایزه "بوکر" شناخته شد.

"شرم" رمان بعدی سلمان رشدی است که ترجمه فارسی آن نیز با استقبال خوانندگان فارسی‌زبان روبرو شد.

ملاحظات دولت و نادیده گرفتن فرمان خمینی

فتوای قتل سلمان رشدی، به جز ابهامی که در انگیزه صدور و مطابقت آن با قوانین شرعی وجود دارد برای مناسبات بین‌المللی جمهوری اسلامی نیز دردسرهای جدی به وجود آورد.

این حکم، صرف نظر از جنبه‌های سیاسی آن، اگر قرار بود جدی گرفته شود باید اقدام مشخص مسئولان دولت و نیروهای امنیتی، اطلاعاتی و نظامی جمهوری اسلامی را در پی می‌داشت که همه خود را جزو "مسلمانان غیور" می‌دانند.

ده سال پس از فتوای خمینی کمال خرازی، وزیر خارجه وقت ایران اعلام کرد که دولت جمهوری اسلامی ایران نه فعالیتی برای اجرای این فتوا کرده و نه قصد دارد زندگی سلمان رشدی را تهدید کند.

این در حالی است که نخستین رهبر جمهوری اسلامی در فتوای خود رهنمودهای عملی برای سر به نیست کردن رشدی داده و نوشته بود: «ضمناَ اگر كسی دسترسی به مؤلف كتاب دارد ولی خود قدرت اعدام او را ندارد، او را به مردم معرفی نماید تا به جزای اعمالش برسد.»

تا کنون شماری از مترجمان و ناشران "آیات شیطانی" قربانی خشونت‌ها و تعصب‌های اسلامگرایان افراطی شده‌اند اما دولت جمهوری اسلامی با توجه به تعهدات بین‌المللی و مناسبات دیپلماتیک در دنیای امروز نه می‌تواند و نه می‌خواهد دست‌کم علنی مجری فرمان خمینی باشد و به‌اجبار آن را نادیده می‌گیرد.

هدف فتوا، مقابله با "توطئه استکبار"

دولتمردان جمهوری اسلامی برای رفع تناقض میان ضرورت انجام یک تکلیف شرعی و پایبندی به قوانین و عرف مناسبات بین‌المللی فتوای خمینی را رویارویی سیاسی "رهبری نظام" با غرب جلوه می‌دهند.

کشورهای اروپایی در واکنش به فتوای خمینی اسفند ۶۷ سفیران خود را از تهران فراخواندند و روابط اقتصادی با ایران را کاهش دادند.

این روابط یک دهه بعد و زمانی دوباره برقرار شد که دولت محمد خاتمی حکم قتل سلمان رشدی را "بایگانی شده" اعلام کرد و اطمینان داد دولت ایران اقدامی برای اجرای آن نخواهد کرد.

حامیان جمهوری اسلامی در تفسیرها و مطالب مختلفی که تاکنون درباره این ماجرا منتشر کرده‌اند، از جمله ادعا می‌کنند که هدف واقعی خمینی مقابله با توطئه‌های "استکبار جهانی" بوده که به زعم آنها از خیزش جنبش‌های اسلامی به هراس افتاده است.

برخی از اصولگرایان تندرو نیز خاتمی و اصلاح‌طلبان را متهم می‌کنند که با نرمش مقابل غرب تاثیر فرمان خمینی در خیزش جنبش‌های اسلامی را کاهش دادند و باعث تکرار اهانت‌ها به "مقدسات و ییامبر اسلام" در کشورهای غربی شدند.

تاکید موسمی بر پابرجایی فتوا

به رغم خودداری نهادهای دولتی برای اقدام آشکار علیه سلمان رشدی "بنیاد ۱۵ خرداد" که از نهادهای حکومتی محسوب می‌شود جایزه‌ای برای قتل نویسنده "آیات شیطانی" تعیین کرد که پاییز ۹۱ با افزایش نیم میلیون دلار رقم آن را به ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار دلار افزایش یافت.

در ایران هر زمان که سر و صدای "اهانت به پیامبر" در کشوری بلند می‌شود، موضوع سلمان رشدی بار دیگر مطرح و با فروکش کردن جنجال‌ها دوباره فراموش می‌شود.
رهبر کنونی جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای نیز تاکنون چند بار بر غیرقابل لغو شدن فتوای قتل سلمان رشدی تاکید کرده است. او مدعی است حکم قتل رشدی "همانند آیات الهی مستحكم و غیر قابل خدشه است."

"توهین"‌های شدیدتر به مقدسات مسلمانان پیش و بعد از انتشار "آیات شیطانی" امر نادری نبوده است. با این همه جمهوری اسلامی برای برخی فعالیت‌های تبلیغی نیاز به نمادهایی دارد که ظاهرا در این مورد قرعه به نام سلمان رشدی افتاده است.

نویسنده بریتانیایی بخشی از کتاب خود را با الهام از روایت‌هایی نوشته که به موجب آن، شیطان هنگامی که پیامبر سوره "نجم" را می‌خوانده آیاتی در تکریم بت‌های مشهور مکه به او تلقین می‌کند. بر این اساس بعدا جبرئیل بر پیامبر نازل ‌شد و او را از منشاء شیطانی این آیه‌ها مطلع کرد.

در برخی روایت‌ها، از جمله در تاریخ طبری، این واقعه "غرانیق" خوانده می‌شود. اغلب مفسران و شارحان این ماجرا را ساختگی و افسانه ارزیابی کرده‌اند. در "آیات شیطانی" به روایت‌های دیگری از زندگی پیامبر و اطرافیانش استناد شده که میان مسلمانان مورد مناقشه است.

"امام" در آیات شیطانی

یکی از شخصیت‌های اصلی رمان "آیات شیطانی" یک رهبر مذهبی جزم‌اندیش در پایان قرن بیستم و به نام "امام" است که در تبعید زندگی می‌کند و رویای بازگشت پیروزمندانه به کشورش را در سر دارد.

ظاهرا این بخش با الهام از دوران اقامت خمینی در حومه پاریس نوشته شده و بسیاری از جزئیاتش شبیه رویدادهای آن دوران در اقامت‌گاه خمینی است. اما معترضان سلمان رشدی در ایران تقریبا هیچ اشاره‌ای به این بخش نمی‌کنند.

می‌توان فرض کرد که یا معترضان ایرانی اصلا از محتوای کتاب خبر ندارند، یا عمدا این بخش را نادیده می‌گیرند تا نقش این رمان را در "توطئه" غرب برای مقابله با "نفوذ رو به گسترش اسلام انقلابی" برجسته کنند.

گونتر والراف، روزنامه‌نگار و نویسنده مشهور آلمانی زمانی پیشنهاد کرده بود کتاب "آیات شیطانی" را در مسجدی در شهر کلن بخواند. به اعتقاد او "کسی که فتوای قتل رشدی را می‌پذیرد، باید دست کم محتوای کتاب رشدی را بشناسد".

از منظر ادبیات، رمان جنجال‌برانگیز رشدی را می‌توان در ادامه دو اثر مشهور قبلی او (بچه‌های نیمه شب و شرم) تلقی کرد که به سبک رئالیسم جادویی تخیل و واقعیت را در هم می‌آمیزد تا بر مسائلی چون سرگردانی میان دو فرهنگ شرق و غرب، کشمکش میان سنت و مدرنیته یا سرگشتگی مهاجران شرقی در دنیای غرب انگشت بگذارد.

اگر قرار بود "توهین به مقدسات اسلام" به کارزاری حکومتی علیه افراد تبدیل شود، نیازی به جستجو در اروپا و آمریکا نبود؛ در تمام کشورهای اسلامی، از جمله در ایران هزاران معتقد به مذاهب گوناگون اسلام را می‌توان یافت که اعتقادات یکدیگر را شرک می‌دانند و مشغول "توهین به مقدسات" دیگران هستند.

خاطرات رشدی از سال‌های دلهره

سلمان رشدی در ده سال نخست پس از صدور فتوای خمینی زندگی سخت و پر دلهره‌ای را گذراند اما رفته رفته حساسیت‌ها کمتر شد و او بیشتر در جمع‌های ادبی و فرهنگی و برنامه‌های کتاب‌خوانی حضور یافت.

رشدی وعده داده بود خاطرات این دوران را در کتابی منتشر کند. این وعده پاییز ۲۰۱۲ با انتشار کتاب "جوزف آنتون" عملی شد. عنوان کتاب ترکیبی از نام کوچک دو نویسنده محبوب رشدی است: جوزف کنراد و آنتون چخوف. خاطرات رشدی از سال‌های دلهره و زندگی مخفی همزمان در ۲۷ کشور و به تمام زبان‌های مهم اروپایی ترجمه و منتشر شد.

رشدی زمانی که هنوز در بهت فتوای قتل قرار داشت یک بار به خاطر نوشتن کتاب مورد مناقشه‌اش ابراز تاسف کرد اما اندکی بعد این اظهارات را بزرگترین اشتباه زندگی خود خواند.

خالق رمان "بچه‌های نیمه‌شب" سپتامبر ۲۰۱۲، هنگام انتشار خاطراتش به مجله آلمانی اشپیگل گفت که از نوشتن "آیات شیطانی" پشیمان نیست و اعتقاد دارد که حتا در برابر تعصب دینی و تهدید باید مدافع آزادی بیان بود.

ترجمه‌های فارسی "آیات شیطانی"

ربع قرن پیش، نشر الکترونیک و فروش کتاب از طریق اینترنت معمول و رایج نبود و انتشار و فروش چنین آثاری می‌توانست برای ناشر و کتاب‌فروش مشکل‌آفرین باشد.

امروز دنیای مجازی انبوهی نوشته‌های انتقادی درباره اسلام را در بر دارد که مسلمانان می‌توانند آنها را توهین‌آمیز تلقی کنند، اما جز در مواردی که موضوع به بحثی عمومی تبدیل شده باشد حساسیت "علما" را برنمی‌انگیزند.

در مورد رمان سلمان رشدی شاید یک نکته دیگر نیز در این ماجرا دخیل بوده باشد؛ این اثر یک "کتاب" است و معتقدان متعصب تمام مذاهب همیشه با مخالفت، انتقاد و اعتراضی که به ثبت رسیده باشد مشکلی مضاعف دارند.

فتوای قتل رشدی زندگی نویسنده را دشوار و محدود کرد اما راه "آیات شیطانی" را گشود و در شهرت و خوانده شدنش تاثیر تبلیغاتی کم‌مانندی داشت.

از این رمان چند ترجمه به فارسی وجود دارد که در اینترنت در دسترس قرار دارند. ماشین جستجوی گوگل برای عبارت "ترجمه فارسی آیات شیطانی" حدود نیم میلیون مدخل معرفی می‌کند.