روز دوم نمایشگاه کتاب فرانکفورت <br> هفت غرفه سهم ناشران ایرانی و یک چادر برای "جنبش سبز"

در عرصه بازار بین‌المللی نشر کتاب، نمایشگاه فرانکفورت به عنوان مهمترین پایگاه داد و ستد حق نشر، و معرفی آثار تازه منتشر شده محسوب می‌شود. ناشران ایران، کتاب‌های خارجی را اغلب بدون مجوز ناشر و نویسنده اصلی منتشر می‌کنند که عرضه آنها در نمایشگاه می‌تواند دردسرساز شود.

آثار نویسندگان ایرانی نیز آنچنان خریداری ندارد که جبران هزینه‌ی سنگین سفر ناشران آنها به آلمان باشد. حضور این ناشران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت، لااقل در شرایط فعلی، نیازمند کمک‌های دولتی است. دولت اما دغذغه‌های دیگری دارد.

دولت جایگزین ناشران مستقل

حکومت جمهوری اسلامی ایران پنهان نمی‌کند که با هدف‌های اصلی نمایشگاه کتاب فرانکفورت بیگانه است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلانی از سال ۸۶ وظیفه ساماندهی ناشران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت را برعهده گرفته و آن را به «مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی» سپرده است.

رئیس موسسه، احسان‌الله حجتی در آستانه‌ی افتتاح نمایشگاه فرانکفورت در سال ۸۶ خورشیدی، به خبرگزاری فارس گفته است «وجوه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نمایشگاه کتاب فرانکفورت بسیار بالاست و ما از این امکانات برای منافع خود استفاده می‌کنیم.»

حجتی ۲۲ شهریور ماه ۸۸ در یک گفت‌وگوی خبری به نقش شورای سیاست‌گذاری موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی اشاره کرده و اظهار داشته است: «هر نمایشگاهی خارج از کشور که نمایشگاه کتاب تهران بخواهد در آن شرکت کند موضوع این شوراست و تنها این نهاد می‌تواند مواردی مانند هدف از حضور ایران، تعداد کتاب‌های قابل عرضه در آن نمایشگاه و نحوه حضور کشورمان را به تائید برساند.»

حضور نمایندگان دولتی نشر ایران، اوایل دهه‌ی شصت با اعتراض و تظاهرات مخالفان و از جمله اعضای کانون نویسندگان ایران در تبعید رو برو شد که برای چند سالی به دوری ایران از این نمایشگاه انجامید. بار دیگر فتوای قتل سلمان رشدی نویسنده‌ی رمان «آیات شیطانی» در فوریه ۱۹۸۹، باعث شد ایران برای مدتی از شرکت در این نمایشگاه محروم شود. از آن پس دولت بیشترین تلاش خود را کرده تا حضور ناشران ایرانی در فرانکفورت را آنگونه که ترجیح می‌دهد، سازماندهی کند.

نخستین حضور موزه هنرهای معاصر

موضوع پرسه‌های ما در دومین روز نمایشگاه فرانکفورت، سرکشی به غرفه‌ی ناشران ایرانی است. با موزه‌ی هنرهای معاصر ایران شروع می‌کنیم که برای نخستین بار کتاب‌های خود را در این نمایشگاه معرفی می‌کند. سالن چهارم بیشتر مخصوص ناشران آثار هنری است و غرفه بسیار کوچکی در آن در اختیار موزه هنرهای معاصر ایران قرار گرفته.

مسئول غرفه آماده است با گز و سوهان از مراجعه کنندگان پذیرایی کند اما مراجعه‌کننده‌ی زیادی در کار نیست. در کاتالوگی که حدود بیست کتاب این موزه را معرفی می‌کند، تصریح شده که این مجموعه زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت دارد.

روبروی این غرفه، انتشارات "نظر" غرفه‌ی بزرگتری دارد که یکی از سه ناشر مستقل ایرانی در نمایشگاه محسوب می‌شود. "نظر" کتاب‌هایی ازآثار گرافیکی هنرمندانی چون مرتضی ممیز، ابراهیم کلانتری و عکسهای از مریم زندی را منتشر کرده است.

"روشنگران"، میهمان قدیمی نمایشگاه

برای دیدن غرفه چند ناشر دیگر ایرانی باید به طبقه همکف سالن پنج رفت که که به ناشران خارجی تعلق دارد. انتشارات روشنگران و مطالعات زنان را تقریبا می‌توان از میهمانان دائمی نمایشگاه کتاب فرانکفورت دانست. مدیر این انتشاراتی شهلا لاهیجی است که امسال هم همراه با گرافیست موسسه‌اش به فرانکفورت آمده. روشنگران با استفاده از کمک‌های مالی‌ای که برای حمایت از فعالیت زنان در نظر گرفته شده به فرانکفورت می‌آید.

در غرفه انتشارت روشنگران امیر حسین‌زادگان، مدیر انتشارات ققنوس هم اتفاقی حضور داشت که با همسرش به نمایشگاه آمده بود. او در جواب این که چرا غرفه‌ای برپا نکرده، به معضل کپی رایت اشاره می‌کند. بعد از گپ و گفتی در مورد اوضاع نشر و کتاب در ایران راهم را ادامه دادم تا در همان سالن سری به دو غرفه‌ی دیگر ایران بزنم. غرفه‌هایی که با امکانات دولتی برپا شده است.

افزایش دخالت‌های دولت در کار نشر

یکی از غرفه‌های جمهوری اسلامی به رایزنی فرهنگی سفارت این کشور در آلمان تعلق دارد که نسبتا هم بزرگ است. تعداد معدودی کتاب که در این غرفه وجود دارد بیشتر جنبه‌ی تزیینی دارند. کار عرضه کتاب‌هایی که وزارت ارشاد برای ارائه در نمایشگاه برگزیده به غرفه‌ی دیگر دولتی محول شده که چند قدم آن طرف‌تر قرار دارد. این غرفه را موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران اداره می‌کند.

کتاب‌هایی از ناشرانی که یا دولتی هستند یا از موسسه‌های نزدیک به دولت محسوب می‌شوند، در کنار کتاب‌های برگزیده‌ی جایزه‌های دولتی در قفسه‌ها چیده شده. فهرست این کتاب‌ها به عنوان متن چاپی وجود ندارد در عوض لوح فشرده‌ای در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد که ظاهرا مشخصات کتاب‌ها در آن تشریح شده است.

روی پوستر بزرگی که دهه‌ی حاضر را «دهه پیشرفت و عدالت» عنوان می‌کند، این غرفه محل ارائه «برگزیده‌ی کتاب‌های جمهوری اسلامی» معرفی شده است. سوال در مورد مبنای برگزیده شدن یک کتاب برای معرفی در نمایشگاه جواب روشنی ندارد. اما شاید جواب درست همان باشد که احسان‌الله حجتی گفته است؛ «استفاده از این امکان برای منافع خود.»

یکی از ناشران ایرانی در اردیبهشت ماه امسال، در جریان نمایشگاه کتاب تهران می‌گفت، دولت هر روز بیشتر و بیشتر بخش خصوصی را در حوزه نشر محدود و کنترل، و دخالت خود را بیشتر می‌کند. به عقیده‌ی او، دولت تاب تحمل هیچ فعالیت مستقلی در حوزه نشر را ندارد. در نمایشگاه کتاب تهران وزارت ارشاد جلوی عرضه برخی از کتاب‌هایی را که خود مجوز انتشار به آنها داده می‌گیرد.

۱۵۰ ناشر از ترکیه، سه ناشر از ایران

مطابق اطلاعاتی که قبلا منتشر شده قرار بود انتشارات دانشگاه تهران نیز در نمایشگاه کتاب تهران حضور داشته باشد. این اتفاق نیفتاده و دلیل مشخصی هم برای آن عنوان نمی‌شود. ایران در بخش کتاب‌های کودکان نیز دو غرفه دارد که برای بازدید از آن باید به طبقه همکف سالن شماره سه رفت. پیش از آن هنگام خروج از سالن پنج به ردیف طولانی انتشاراتی‌های ترکیه برمی‌خورم که تعداد زیادشان کمی تعجب برانگیز است.

ترکیه سال گذشته کشور میهمان نمایشگاه فرانکفورت بود، اما شاید حضور پرتعداد ناشران ترک با جمعیت چند میلیونی شهروندان این کشور در آلمان هم بی‌ارتباط نباشد. از سر کنجکاوی رفتم سراغ یکی از پایگاه‌هایی که در ورودی هر سالن وجود دارد و اطلاعات مورد نیاز در مورد نمایشگاه را در اختیار مراجعه کنندگان قرار می‌دهد. مطابق آنچه در فهرست کامپیوتری نمایشگاه به چشم می‌خورد، تعداد ناشران ترکیه امسال به ۱۵۰ می‌رسد. راه را کج کردم تا به دیدن سومین و آخرین ناشر مستقل ایرانی بروم.

آماده سازی غرفه دو روز پس از افتتاح

بخش کتاب‌های کودکان شلوغ‌ترین سالنی است که تا به حال دیدم؛ گرچه نمایشگاه هنوز مخصوص اهل فن است و تازه از روز شنبه برای بازدید عموم باز می‌شود. دیدن غرفه‌هایی که بعضا برای جلب نظر کودکان تزیین شده‌اند با جمعیتی که یک کودک هم در میان آنها نیست جالب است.

در یکی از راهروها غرفه‌ی کوچکی نصیب انتشارات شباویز شده که به گفته‌ی مسئولش، فریده خلعتبری، ده، دوزاده سالی است در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت می‌کند. کتاب‌های کودکان در ایران از جمله به دلیل کیفیت کارهای گرافیکی آنها قابل عرضه‌ترین کتاب‌های فارسی به خارجیان محسوب می‌شوند.

انتشارات شباویز تا کنون حق نشر برخی از کتاب‌های خود را به ناشرانی در آمریکا، اروپا و برخی کشورهای آسیایی مانند کرده و چین فروخته است و به همین دلیل از معدود ناشران ایرانی است که حضورش در فرانکفورت با زمینه‌ی اصلی کار نمایشگاه که داد و ستد حق امتیاز کتاب است همخوانی دارد. این نکته تا حدودی شامل انتشاراتی «نظر» هم می‌شود که تصویری و هنری بودن کتاب‌هایش امکان عرضه آنها به خارجیان را سهل‌تر می‌کند.

موسسه نمایشگاه‌های ایران در سالن شماره سه نیز غرفه نسبتا بزرگی در اختیار گرفته تا به معرفی کتاب‌های کودکان ناشران مورد حمایت دولت بپردازد. عصر پنجشنبه (۱۵ اکتبر) در حالی که روز دوم نمایشگاه به پایان خود نزدیک می‌شد، این غرفه هنوز آماده نشده بود. دیدن آقایی که مشغول پیچ کردن قفسه‌ها بود مرا به یاد نمایشگاه کتاب تهران انداخت که کار ساماندهی برخی از غرفه‌های آن معمولا بعد از افتتاح انجام می‌شود.

غرفه هشتم، حامیان "جنبش سبز"

در فاصله سالن‌های چهار و پنج، در محوطه باز وسط نمایشگاه چادر سفیدی بر پاست که آن را می‌توان هشتمین غرفه ایرانیان نامید. در این غرفه فقط یک کتاب عرضه می‌شود که صفحات آن به نشانه‌ی اعتراض به سانسور در جمهوری اسلامی سفید است. برپاکنندگان این چادر خود را از حامیان جنبش اعتراضی در ایران معرفی می‌کنند.

"کمیته همبستگی با ایران" نام جمعیتی است که می‌کوشد با چنین حرکت‌هایی نظر افکار عمومی را نسبت به وقایع پس از انتخابات ریاست جمهوری در ایران جلب کند. یکی از مسئولان این کمیته می‌گوید، قبلا قرار بود چادر خود را جلوی در نمایشگاه برپا کنند اما پس از مذاکره با برگزارکنندگان نمایشگاه فرانکفورت به آنها اجازه دادند در داخل محوطه بیایند.

شاید این تنها گروهی باشد که این حق را به دست آورده تا در اعتراض به سیاست‌های فرهنگی کشوری مکان ثابتی در نمایشگاه در اختیار داشته باشد و به پخش اعلامیه بپردازد. البته این تنها حرکت اعتراضی حامیان "جنبش سبز" در طول برگزاری نمایشگاه نخواهد بود. چند تشکل از ایرانیان مقیم فرانکفورت با انتشار اعلامیه‌ای خبر از یک حرکت اعتراضی در مقابل در ورودی نمایشگاه و در روز جمعه داده‌اند.

ظاهرا قرار است روز جمعه یکی از معاونان محمود احمدی‌نژاد در برنامه‌ای شرکت و سخنرانی کند. همچنین یکی از فعالان کمیته یاد شده به دویچه‌وله خبر داد که برای دو روز آخر که ورود به نمایشگاه برای عموم آزاد است حرکت‌های اعتراضی دیگری تدارک دیده شده است.

بهزاد کشمیری‌پور

تحریریه: شهرام احدی