رفت‌وآمدهای دیپلماتیک بی‌سابقه میان ایران و عراق
۱۳۸۷ بهمن ۲۶, شنبه
در ۱۰ روز اخیر، علی‌اکبر ولایتی، مشاور آیت‌الله خامنه‌ای در امور بین‌الملل و منوچهر متکی، وزیر خارجه‌ی ایران در سفرهای جداگانه به عراق با مقام‌های مختلف این کشور دیدار و مذاکره کرده‌اند.
در همین حال، اعلام شده است که علی‌اکبر رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران نیز از روز اول اسفند برای سفری چند روزه به عراق خواهد رفت. این سفر ظاهراَ در پاسخ به دعوت جلال طالبانی، رئیس جمهور عراق انجام می‌شود. سال پیش نیز محمود احمدی‌نژاد، رییس‌جمهوری ایران، سفری رسمی به عراق داشت.
سفرهای مقام‌های ایرانی به عراق در حالی انجام می‌شود که نیروهای نظامی آمریکا همچنان در این کشور حضور دارند. پنتاگون نیز در گزارشی که در اواسط ماه ژانویه منتشر کرد، ضمن اشاره به کمترشدن کمک ایران به شورش گروه‌های تندرو عراقی، همچنان "مبارزه علیه نفوذ منفی ایران در عراق و کنترل نفوذ معنوی تهران در این کشور را از اولویت‌های اصلی برای برقراری ثبات و امنیت و تامین استقلال عراق" دانست.
در سال‌های اخیر، واشنگتن پیوسته جمهوری اسلامی را به حمایت از شورشیان عراق و به تلاش برای ادامه ناآرامی‌ها در این کشور متهم کرده است. مقام‌های آمریکایی اینک می‌گویند که کاهش درگیری در عراق با افت حمایت جمهوری اسلامی از گروه‌های تندرویی مانند گروه مقتدا صدر، روحانی شیعه، بی‌ارتباط نیست.
معنای نتایج انتخابات
سفر جداگانه‌ی ولایتی، متکی و رفسنجانی به عراق در حالی است که نتایج انتخابات محلی اخیر در این کشور به سود حزب الدعوه، حزب نوری المالکی، نخست‌وزیر این کشور تمام شده است. مجلس اعلای اسلامی عراق که در قیاس با حزب‌الدعوه مناسبات تنگاتنگ‌تری با جمهوری اسلامی دارد در این انتخابات در موقعیتی ضعیف‌تر از حزب آقای المالکی قرار گرفت. ناظران تأکید حزب‌الدعوه بر ملی‌گرایی و چشم‌پوشی نسبی از تمرکز بر مسائل و گرایش‌های مذهبی را دلیل موفقیت بهتر آن در انتخابات می‌دانند.
در این میان، آرامش بی‌سابقه در جریان انتخابات اخیر عراق نشانه بارزی از بازگشت تدریجی آرامش به این کشور تلقی شده است. هر چند که پس از انتخابات نیز درگیری و عملیات انتحاری به طور پراکنده ادامه یافته، اما شدت و حدت آن به هیچ وجه مانند سال‌های پیش از آن نبوده است.
زمینه‌های مناقشه ایران و آمریکا در عراق
روابط ایران و عراق در سال‌های پس از سقوط صدام و به قدرت‌رسیدن دولتی با اکثریت شیعه در بغداد نیز دستخوش تلاطماتی بوده است. جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر حضور نیروهای آمریکایی در شرق، غرب و جنوب ایران را عاملی تهدیدکننده برای خود به حساب آورده و به ویژه بر خروج این نیروها از عراق تأکید داشته است. همزمان آمریکا نیز جمهوری اسلامی را به کمک به ادامه‌ی شورش و درگیری در عراق متهم می‌کرده است. در دو سال گذشته، میان سفرای ایران و آمریکا دیدارهایی انجام شد که هدف از آنها کاستن تنش و اصطکاک میان دو کشور در عراق بود. این مذاکرات که در تاریخ قطع روابط سی‌ساله میان ایران و آمریکا بی‌سابقه بود به نتیجه‌ی ملموسی نیانجامید. منوچهر متکی، وزیر خارجه‌ی ایران در سفر اخیرش به عراق، با اشاره به تامین ثبات بیشتر در این کشور، مذاکرات یادشده را فاقد موضوعیت توصیف کرد. به نظر می‌رسد که علاوه بر این دلیل، روی‌کارآمدن دولت اوباما و قوی‌ترشدن امکان مذاکره‌ی مستقیم میان آمریکا و ایران نیزدر این چرخش جمهوری اسلامی بی‌تأثیر نبوده باشد.
با قراداد امنیتی اواخر سال گذشته میلادی میان آمریکا و عراق که چارچوب زمانی مشخصی را برای خروج نیروهای ایالات متحده تعیین کرده است و به ویژه با تأکیدی که اوباما بر خروج هر چه سریعتر این نیروها از عراق دارد، به نظر می‌رسد که یکی از عوامل تنش میان ایران و آمریکا رو به حل و فصل‌شدن است. برخی از ناظران کاهش دخالت احتمالی ایران در مناقشات عراق را با این روند بی‌ارتباط نمی‌دانند.
موضوع دیگر اختلاف‌انگیز میان آمریکا و ایران در عراق، حضور نیروهای وابسته به سازمان مجاهدین خلق در عراق بوده است. تصمیم‌گیری در باره‌ی وضعیت این نیروها نیز از اوایل سال گذشته از نیروهای آمریکایی به دولت عراق واگذار شده است. این دولت اینک در صدد بستن پایگاه‌های مجاهدین و خروج آنها از عراق است، اقدامی که طبعاَ با ناخشنودی جمهوری اسلامی مواجه نخواهد شد. این در حالی است که دولت آمریکا بر خلاف اتحادیه‌ی اروپا تلاشی در جهت حذف نام مجاهدین از فهرست سازمان‌های تروریستی به عمل نیاورده است.
ادامه‌ی بازداشت مأموران ایرانی در عراق
موضوع همچنان مطرح در مناقشه میان آمریکا و ایران در عراق، ادامه‌ی حبس شماری ازماموران ایران در اربیل توسط نیروهای آمریکایی است. این افراد از سال ۱۳۸۵ به اتهام دست‌داشتن در کمک به شورش‌هایی در اربیل دستگیر شده و همچنان در بازداشت نیروهای آمریکایی به سر می‌برند. منوچهر متکی، وزیر خارجه‌ی ایران در سفر جاری اخیر خود به عراق گفت که آمریکا با آزادی این افراد نشان دهد که به شعار تغییر در عمل هم وفادار است.
گرچه شمار بالای زائران ایرانی سهم محسوسی در رونق اقتصادی در مناطق جنوبی عراق دارد، ولی مناسبات اقتصادی میان دو کشور از رشد چشم‌گیری برخوردار نیست. هم وجود رقبای قوی‌تر، هم نارضایتی آمریکا از نقش جمهوری اسلامی در عراق و هم کیفیت نازل محصولات ایران در این مسئله سهم داشته‌اند. فلاح السودانی، وزیر تجارت عراق اخیراَ حجم تجارت ایران و عراق در سال گذشته را ۳ میلیارد دلار اعلام کرد که به گفته‌ی وی رقم زیادی نیست. در دیدار اخیر متکی از عراق ابراز امیدواری شده است که این رقم به ۵ میلیارد دلار افزایش یابد.
تأثیر مناسبات ایران و عراق بر جهان عرب
مناسبات ایران و کشورهای عرب منطقه در سال‌های اخیر تا حدودی از رقابت آنها در عراق متأثر بوده است. از زمان سقوط رژیم صدام حسین و روی‌کار آمدن دولتی با اکثریت غیرسنی در عراق، کشورهای عربی منطقه روابط سردی با این دولت داشته‌اند. تثبیت نسبی دولت نوری المالکی که مناسبات خوبی با جمهوری اسلامی دارد، و نیز تشدید رفت‌وآمدهای دیپلماتیک مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی که در هفته‌ی آینده با سفر هاشمی رفسنجانی وارد مرحله‌ی تازه‌ای خواهد شد، این سؤال را ایجاد می‌کند که سمت و سوی مناسبات عراق با همسایگان عربش چه کیفیتی پیدا خواهد کرد و تعامل یا رقابت ایران و اعراب در عراق به کدام سو کشیده خواهد شد.