حرف و حدیث‌های دو سفر نلسون ماندلا به ایران
۱۳۹۲ آذر ۱۹, سه‌شنبه
نلسون ماندلا که ۱۴ آذر ۹۲ (۵ دسامبر ۲۰۱۳) درگذشت، نخستین رئیس جمهور آفریقا پس از برچیده شدن بساط آپارتاید در این کشور بود. او مشهورترین و محبوب‌ترین شخصیت مبارزه ضد نژادپرستی در جهان به شمار می‌رود.
نخستین سفر ماندلا به ایران حدود یک سال و نیم پس از آزادی او از زندان، تابستان ۱۳۷۱ انجام شد. رهبر "کنگره ملی آفریقا" در آن زمان برای قدردانی از حمایت‌های بین‌المللی از مبارزه ضد‌نژادپرستی و جلب حمایت بیشتر به بسیاری از کشورهای جهان سفر کرده بود. سفر به ایران نیز ظاهرا به همین منظور انجام شده است.
«استمداد برای نیازهای مالی»
ماندلا پس از آزادی ابتدا از زامبیا و دیگر کشورهای جنوب آفریقا دیدن کرد و سپس سفرهای زیادی به دیگر کشورهای جهان، به ویژه کشورهایی داشت که از مبارزه ضد نژادپرستی در کشورش حمایت می‌کردند.
ایران در دوران حکومت محمدرضا پهلوی روابط نزدیکی با آفریقای جنوبی داشت. با سرنگونی حکومت شاه، جمهوری اسلامی رابطه سیاسی خود با آفریقای جنوبی را قطع کرد، همکاری‌های اقتصادی را به حداقل کاهش داد و در شمار حمایت‌کنندگان از کنگره ملی قرار گرفت.
به گزارش پایگاه اصلاع‌رسانی اکبر هاشمی رفسنجانی، او در خاطرات خود از روز ۱۲ فروردین ۱۳۶۹ نوشت: «آقای آلفرد اِنزو، دبیرکل كنگره ملى آفریقاى جنوبى آمد. اوضاع آفریقاى جنوبى و برنامه مبارزات و اهداف و شرایط را گفت و براى نیازهاى مالى استمداد كرد. توضیحاتى خواستم كه جواب داد. آقای نلسون ماندلا را دعوت كردم.»
رفسنجانی اندکی بعد از آزادی ماندلا در بهمن ۶۸ در خاطرات خود نوشت که علی اکبر ولایتی، وزیر وقت خارجه از او خواسته "رهبر سیاهان آفریقای جنوبی" را به ایران دعوت کند.
یک دیدار و چند روایت
ماندلا در هر دو سفر خود به ایران با رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای نیز دیدار کرد. نزدیکان خامنه‌ای از دیدار اول روایت‌هایی نقل کرده‌اند که باورنکردنی به نظر می‌رسند و رئیس دفتر ماندلا اخیرا آنها را "مضحک" خوانده است.
رئیس دفتر خامنه‌ای، محمد محمدی گلپایگانی دست‌کم دوبار (بهمن ۹۰ و خرداد ۹۱) ادعا کرده که ماندلا در دیدار با حامنه‌ای او را "رهبر من" خوانده است.
محمدی گلپایگانی تابستان سال گذشته همچنین مدعی شد که نلسون ماندلا در دیدار نخست خود با خامنه‌ای "دو زانو و با ادب روی زمین نشست".
در پی انتشار این سخنان نشریه "صبح‌امروز" تلاش کرد در گفتگو با ماندلا نظر او در مورد سفرش به ایران و چنین اظهاراتی را جویا شود که به علت بیماری او ممکن نشد.
مطابق گزارشی که ۱۳ خرداد ۹۱ در سایت خبری جرس منتشر شد، سرانجام خانم "بریدگت ماسانجو" مسئول دفتر ماندلا در ژوهانسبورگ پذیرفت این سوال را با او درمیان بگذارد و پاسخش را به اطلاع "صبح‌امروز" برساند.
توهم الگوپذیری ماندلا از خامنه‌ای
ماسانجو در مورد "رهبر من" خطاب کردن خامنه‌ای به صبح امروز گفت: «بیان این مسئله حاکی از عدم شناخت فرهنگ آفریقایی و اخلاق و گفتار آقای ماندلا می‌باشد؛ چرا که خطاب "رهبر من" بیشتر یک تعارف و احترام است تا تبعیت سیاسی و الگوپذیری. به عنوان مثال من الآن برای احترام به شما می‌گویم از این مصاحبه متشکرم خبرنگار من.»
ظاهرا تحت تاثیر قرار گرفتن و الگوپذیری ماندلا از رهبر جمهوری اسلامی افسانه و توهمی است که خود خامنه‌ای نیز به آن دچار است، و در رواجش می‌کوشد.
خامنه‌ای اردیبهشت ۱۳۸۰ در دیدار با جوانان و فرهنگیان رشت ادعا می‌کند در سال ۷۱ در مورد نحوه مبارزه نکاتی را به ماندلا توصیه کرده که در پیروزی او در آفریقای جنوبی موثر بوده است.
علی خامنه‌ای با اشاره به سفر تیرماه ۷۱ ماندلا به تهران گفت: «بعد از رفتن او، یکى دو ماه طول نکشید که خبرهاى تظاهرات عظیم مردمى در آفریقاى جنوبى را در روزنامهها خواندیم، من فهمیدم که این بذر، سبز شد.»
بی‌اعتنایی به "ولی امر مسلمین جهان"
نوشته‌ای از جاوید قربان‌اوغلی، مدیرکل پیشین آفریقای وزارت خارجه و سفیر پیشین ایران در آفریقای جنوبی که ۱۶ آذر ۹۲ زیر عنوان "خاتمی و ماندلا" منتشر شد نشان می‌دهد که رهبر فقید آفریقای جنوبی نه به نفوذ کلام خامنه‌ای باور داشته و نه برای جایگاه مورد ادعای او به عنوان "ولی امر مسلمین جهان" ارزشی قائل بوده است.
جاوید قربان‌اوغلی روایت می‌کند که خرداد ۱۳۷۸، در نخستین هفته‌های حضورش به عنوان سفیر در پرتوریا، نلسون ماندلا که دوران ریاست جمهوریش رو به پایان بود از او خواسته زمینه‌ی یک گفتگوی تلفنی با محمد خاتمی را فراهم کند.
به نوشته‌ی قربان‌اوغلی، در این گفتگوی تلفنی "ماندلا از خاتمی درخواست کرده بود تا با ارسال پیامی به مسلمانان آفریقای جنوبی آنان را به مشارکت فعال در انتخاباتی که قرار بود در روزهای پایانی ماه ژوئن برگزار شود، دعوت و ترغیب نماید".
در این انتخابات حزب کنگره ملی به پیروزی رسید و چنانکه سفیر وقت ایران در پرتوریا می‌نویسد ماندلا هشتم شهریور بار دیگر به خاتمی تلفن می‌کند و به خاطر "تاثیر بسزای" پیامش بر جامعه مسلمانان آفریقا و شرکتشان در انتخابات از او تشکر می‌کند.
سفیر پیشین ایران می‌نویسد که ماندلا در مناسبت‌های مختلف "به تمجید از سیاست‌های اصلاح‌طلبانه خاتمی" پرداخته است.
بعید به نظر می‌رسد که ماندلا خامنه‌ای را "رهبر خود" به معنای مورد نظر گلپایگانی، خوانده باشد اما پیام به مسلمانان را از خاتمی درخواست کند.
پرواز دردسرساز تهران – تل‌آویو
محمد خاتمی در مصاحبه‌ای گفته که ماندلا او را "رئیس جمهور من" خطاب می‌کرده است. منتها او برخلاف خامنه‌ای و نزدیکانش این خطاب را در کاربرد مرسوم آن می‌بیند و اضافه می‌کند که ماندلا این تعبیر را برای رؤسای جمهور دیگر کشورهای جهان هم به کار می‌برد.
دومین سفر ماندلا به تهران نیز با حاشیه‌های زیادی همراه بود. او که دعوت خاتمی برای سفر به ایران را پذیرفته بود در گفتگوی تلفنی هشتم شهریور ۷۸ به رئیس جمهور وقت گفت: «بنیادی را برای توسعه صلح و عدالت در جهان تاسیس کرده‌ام و مایلم کمک ایران به این بنیاد را در جریان سفر به تهران با شما در میان بگذارم.»
ماندلا قصد داشت در این سفر، در کنار جلب حمایت از بنیاد مورد نظرش، درباره پیشنهاد صلحی که برای خاورمیانه ارائه کرده بود از چند کشور دیگر منطقه از جمله اسرائیل نیز دیدن کند.
برنامه سفر ماندلا از تهران به تل‌آویو، مخالفان خاتمی در داخل کشور را بسیج کرد تا در آخرین لحظه مانع این سفر شوند. جاوید قربان‌اوغلی در خاطرات خود می‌نویسد که با تلاش فراوان به دیدار ماندلا رفته و با تشریح مشکلاتی که سفر مستقیم‌اش به تل‌آویو برای اصلاح‌طلبان به وجود می‌آورد او را قانع کرده ابتدا به دمشق برود.
عکس ندا آقاسلطان در دفتر ماندلا
بر اساس این روایت نلسون ماندلا به سفیر وقت ایران گفت: «آقای سفیر من به خاطر احترامی که به پرزیدنت خاتمی و سیاست‌های اصلاح‌طلبانه او قائل هستم با پیشنهاد شما موافقت کرده و از تهران به دمشق خواهم رفت.»
به گزارش "صبح‌امروز" بریدگت ماسانجو خرداد ۹۱ از قول ماندلا نقل می‌کند که او در سفر دوم خود به تهران از خامنه‌ای خواسته "به رای مردم احترام بگذارد" و میدان را برای فعالیت افرادی که خواهان اصلاحات هستند باز بگذارد.
بنابر این گزارش، نلسون ماندلا افزود: «اما متأسفانه چنین نشد و همین بیهوده ماندن صحبت‌های من در آن دو سفر بود که باعث شد در سال ۲۰۰۴ دعوت دولت ایران را برای سفر به آن کشور نپذیرم و نروم.»
برخی از ناظران علت لغو سفر ماندلا که خبر آن در ایران منتشر شده بود را حذف گسترده‌ی کاندیداهای جناح اصلاح‌طلب در انتخابات هفتمین دوره مجلس و زمینه‌سازی برای یکدست کردن حکومت ارزیابی می‌کنند.
به گفته‌ی ماسانجو، رهبر فقید جنبش آزادی‌خواهی در آفریقای جنوبی در سال ۱۳۸۸ اخبار ایران و جنبش اعتراضی به نتایج اعلام شده انتخابات را به دقت دنبال می‌کرده و تا مدت‌ها عکس ندا آقاسلطان، از قربانیان سرکوب حشونت‌آمیز معترضان را در اتاق کار خود داشته و از حوادث ایران متاثر بوده است.
تعلل در تعیین ترکیب هیئت ایرانی
به نظر می‌رسد که چنین موضع‌گیری‌هایی که با دیگر فعالیت‌های نلسون ماندلا نیز کاملا همخوانی دارد به مذاق برخی از سران جمهوری اسلامی خوش نیامده و از علت‌های تعلل در تصمیم‌گیری در مورد ترکیب هیئت ایرانی حاضر در مراسم بزرگداشت او باشد.
در این مراسم که ۱۹ آذر/ ۱۰ دسامبر برگزار شد بیش از ۹۰ نفر از رهبران جهان شرکت کرده‌اند اما مقام‌های جمهوری اسلامی تا آخرین دقایق مشغول تایید و تکذیب حضور وزیر خارجه، محمد جواد ظریف در شهر سووتو در ژوهانسبورگ بودند.
محمد خاتمی ابراز تمایل کرده بود در مراسم بزرگداشت ماندلا شرکت کند اما خبری از عملی شدن این تصمیم منتشر نشده است.
یکی دیگر از حکایت‌های نخستین دیدار ماندلا از ایران، به ملاقات او با رفسنجانی مربوط می‌شود. روایت می‌کنند رهبر کنگره ملی آفریقا که تازه دوران ۲۷ ساله زندان خود را پشت سر گذاشته بود به رفسنجانی گفته یکی در زندان‌های شما هست که بیش از او در زندان بوده است.
اشاره ماندلا ظاهرا به محمد علی عمویی، از رهبران حزب توده بود که آن زمان در زندان به سر می‌برد. عمویی ۲۵ سال از عمرش را در زندان‌های حکومت پهلوی گذراند و در زمان ورود ماندلا به ایران نیز ۸ سال از زندانی بودنش در جمهوری اسلامی می‌گذشت.
در مورد وقایع دو سفر ماندلا به تهران افراد مختلفی، از جمله رفسنجانی، خاتمی، ولایتی، خرازی و سفیران وقت ایران در آفریقای جنوبی حکایت‌های مختلفی روایت کرده‌اند که به علت کمبود منابع مستقل هنوز سنجش عیار درستی آنها در همه موارد ساده نیست. شاید روزی دفتر ماندلا ناگفته‌هایی از این دو سفر را فاش کند.