"تحریم صادرات گاز ایران به اروپا"، خواب و خیال یا واقعیت؟

آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی، روز چهارشنبه (۲۹ بهمن/۱۸ فوریه) ضمن سخنرانی در جمع گروهی از مردم آذربایجان شرقی اروپایی‌ها را به "تحریم گازی در زمان مناسب" تهدید کرد. او گفت: «بیشترین سهم گاز دنیا در اختیار ماست و دنیا و همین اروپای بیچاره به آن احتیاج دارد. ما در وقتی که مناسب باشد آن‌ها را تحریم خواهیم کرد».

این سخنان بلافاصله محملی شد برای برخی نمایندگان مجلس که حتی از ارائه طرحی به مجلس برای تحریم گازی اروپا سخن بگویند، آن هم در حالی که اصولا صادرات گاز ایران به اروپا هنوز هم در عرصه حرف باقی مانده است.

البته سخن آیت‌الله خامنه‌ای در باره سهم ایران از منابع گازی دنیا واقعیت دارد. ایران با در اختیار داشتن نزدیک به ۳۴ تریلیون مترمکعب ذخایر گاز طبیعی قابل برداشت و ارزان قیمت در راس کشورهای دارای منابع گازی جهان قرار دارد.

بحثی ۴۰ ساله

گرچه طرح ایجاد خط سراسری دوم انتقال گاز در سال ۱۳۵۵ با هدف صادرات گاز ایران به اروپا کلید خورد، ولی هنوز هم رویای ۴۰ ساله ایران برای صدور گاز به اروپا به واقعیت نپیوسته است.

در ماه‌های اخیر، هم در ارتباط با پیشرفت در مذاکرات هسته‌ای و گرم‌شدن نسبی مناسبات ایران با کشورهای اروپایی و هم متاثر از بروز تنش میان روسیه و اتحادیه اروپا بر سر بحران اوکراین، بیش از پیش بحث در باره صادرات گاز ایران به اروپا بالا گرفته است. حتی در باره مسیرهای انتقال این گاز نیز گزینه‌های مختلفی مطرح شده‌اند. با این همه توان بالفعل ایران در صادرات گاز همچنان ضعیف‌تر از آن است که در کوتاه مدت یا میان مدت صدور این حامل انرژی به اروپا عملی شود.
یکی از موانع مهم این امر، میزان تولید گاز از منابع گازی ایران بوده است. یعنی همیشه سرعت مصرف داخلی گاز در ایران بیشتر از تولید آن بوده است و لذا هیچگاه ظرفیت صادرات گاز به میزان بالا ایجاد نشده است.

علاوه بر این، گسست‌ها و تعلیق‌های ناشی از انقلاب، جنگ با عراق و همچنین وضع تحریم‌ها، به خصوص تحریم‌ها ناشی از مناقشه هسته‌ای، عواملی بوده‌اند که تولید گاز ایران در تناسبی بهینه با ذخایر آن را مانع شده‌اند.

هم‌اکنون ایران بیشتر از ۴۲۴ میلیون متر مکعب گاز در روز برای واحدهای پتروشیمی، نیروگاه‌ها، صنایع داخلی، تزریق به چاه‌های نفت، مصارف خانگی و صادرکردن به کشورهای همسایه و بازارهای بین‌المللی تولید می‌کند.

واردات و صادراتی که متوازن نیست

عمده‌ترین تبادل گازی ایران با جهان خارج در صدور گاز به ترکیه نمود پیدا کرده است. از سال ۱۳۸۱ ایران روزانه ۳۰ میلیون متر مکعب (۱۰ میلیارد متر مکعب در سال) گاز به ترکیه صادر می‌کند که معمولا در زمستان‌ها به دلیل افزایش مصرف گاز در داخل، این صادرات با اختلالاتی مواجه می‌شود.

مقدار محدودی از گاز ایران به ارمنستان و نخجوان صادر می‌شود. در برابر ایران واردکننده گاز از ترکمنستان است به طوری که موازنه تجاری گازی ایران هنوز هم به رغم صدور گاز به ترکیه کاملا مثبت نشده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی که تیرماه امسال در باره امکان صدور گاز ایران به اروپا منتشر کرد بر همین موضوع تاکید کرده است: « هم اکنون به رغم آن که ایران به صادرات گاز اقدام می کند، اما برای تامین مصرف داخلی کشور به واردات نیز نیازمند است، به گونه ای که باید بیشتر از صادرات، از کشورهای دیگر گاز وارد کند تا مصرف داخلی را تامین سازد.»

بر طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، علی رغم صادرات روزانه گاز ایران به کشورهای ترکیه، ارمنستان و سوآپ به آذربایجان (برای تحویل به نخجوان)، این میزان گاز صادراتی با حجم بیش از ۲۵ میلیون متر مکعب در روز تنها ۶ درصد از حجم گاز تولیدی در کشور را به خود اختصاص می‌دهد.

این در حالی است که در برنامه پنجم توسعه که تا انتهای سال ۱۳۹۴ پایان می‌یابد، برنامه صادرات گاز طبیعی از طریق خط لوله به نحوی تدوین شده است که در انتها می‌بایست روزانه بیشتر از ۲۰۲ میلیون متر مکعب گاز طبیعی صادر شود، یعنی تقریباً ۱۰ برابر حجم صادراتی گاز فعلی.

در برنامه کلان‌تری که جمهوری اسلامی برای چشم‌انداز توسعه ایران تا سال ۱۴۰۴ تدوین کرده، گفته می‌شود که ایران باید تا آن زمان با رسیدن به سهمی معادل ۸ تا ۱۰درصد از تجارت جهانی گاز جایگاه سوم را در میان صادرکنندگان از آن خود کند. این در حالی‌ست که ایران در حال حاضر در بین ۱۰ صادرکننده برتر گاز در بازارهای جهانی جایگاهی ندارد و تنها در بین کشورهای صادر کننده گاز (اوپک گازی) در ته جدول و در مقام هشتم ایستاده است.

توان ضعیف ایران در تحقق و توسعه پروژه‌های گازی‌اش (پارس جنوبی) و محدود ماندن برداشت از ذخایر کلان گازی‌اش از عوامل کسری موازنه در تبادلات گازی آن با جهان خارج و سهم اندک ایران از تجارت جهانی گاز است.

با توجه به امکانات محدود کنونی حتی عملی‌شدن قرارداد گازی با عراق از سال آینده نیز با پرسش‌هایی روبرو است.
طبق این قرارداد باید ایران از سال ۱۳۹۴ روزانه ۴ تا ۷ میلیون مترمکعب و از دو سال بعدتر حدود ۱۵ میلیون مترمکعب در روز گاز به عراق صادر کند.

مشکل فقط محدودیت در برداشت گاز نیست

گسترش قابل اعتنای برداشت ایران از ذخایر گازی‌اش در گرو سرمایه‌گذاری‌های اساسی خارجی و بهره‌وری از تکنولوژی‌های پیشرفته روز است که عمدتا شرکت‌های معظم خارجی به آن دسترسی دارند. تجربه غیرموفق سپردن پروژه‌های گازی پارس جنوبی به شرکت‌های وابسته به سپاه پس از تشدید تحریم‌ها و خروج شرکت‌های خارجی، نشان‌دهنده این واقعیت است که ایران به تنهایی نمی‌تواند برداشت از ذخایر گازی خود را چنان افزایش دهد که صادرات گاز به اروپا از رویا خارج شود.

واردشدن دوباره در تعامل با شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی نیازمند حدی از بهبود رابطه با جهان و به ویژه حل مناقشه اتمی و اصلاحاتی در سیاست‌های منطقه‌ای ایران است. به عبارتی، همان گونه که تجربه نشان داده است، مشکلات ایران با جهان خارج با مناقشه اتمی شروع نشده و با حل آن نیز پایان نمی‌گیرد. رویکردهای منطقه‌ای و بین‌المللی ایران نیز باید دستخوش اصلاحاتی شوند.

ورای محدودماندن برداشت از ذخایر کلان ایران، این واقعیت که بخش عمده امکانات گازی ایران تا کنون برای مصارف بالای داخلی اختصاص یافته نیز مانعی در برابر دستیابی به مازاد گاز برای صادرات بوده است. بخشی از لوله‌کشی‌های گاز به همه شهرها و ده‌کوره‌های کشور از نظر متخصصان فاقد توجیه اقتصادی است. همزمان شدت بالای انرژی در ایران (پایین‌بودن بازدهی مصرف انرژی به دلیل پرمصرف بودن دستگاه‌ها و وسایل یا ضعف فرهنگ صرفه‌جویی) نیز مصرف را ورای استانداردهای بین‌المللی برده است.

اروپایی هم درس خود را بلدند

یه عبارت دیگر، افزایش مازاد گازی ایران برای صادرات به اروپا یا نقاط دیگر جهان، علاوه بر گسترش اساسی برداشت از ذخایر، در گرو مدیریت مصرف انرژی در داخل، کاهش شدت انرژی، فاصله ‌گرفتن از لوله‌کشی غیراقتصادی به همه نقاط کشور و به ویژه استفاده هر چه گسترده‌تر از منابع بزرگ و لایزال انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران است. به ویژه این مورد آخر نیازهای کلان و پر از ریخت و پاش ایران به استخراج نفت برای مصارف داخلی را هم محدود خواهد کرد و از شدت تخریب محیط زیست و آلودگی بعضا غیرقابل تحمل هوای شهرها نیز، خواهد کاست.

در عین حال، اروپایی‌ها هم این تجربه را پیدا کرده‌اند که با تنوع بخشیدن به منابع تامین انرژی خود به وضعیت کنونی، یعنی وابستگی شدید به گاز روسیه پایان دهند و این وابستگی را در ارتباط با کشور دیگری، از جمله با جمهوری اسلامی هم تکرار نکنند. پایین‌ماندن بهای نفت و به ویژه رویکرد هر چه بیشتر به انرژی‌های تجدیدپذیر از گزینه‌هایی است که غرب را در تامین نیازهای انرژی‌ خودش از محدودیت و وابستگی نجات داده و می‌دهد. از این رو فکر تحریم صادرات گاز به اروپا به عنوان مقابله به مثل، علاوه بر این که با امکانات محدود گازی ایران در حال حاضر و در آینده‌ نزدیک بلاموضوع است، به امکانات وسیع اروپا در تامین انرژی خود نیز توجه ندارد.