نرخ ارز در بازار ایران از زمانی که دولت وعده تک نرخی کردن و عرضه دلار ۴۲۰۰ تومانی را داد، به شکل قابل توجهی افزایش یافته است. آیا دولت اهرمی برای اجرایی کردن وعده خود دارد؟ آیا این مقدار ارز در سیستم بانکی ایران موجود است؟
به نظر شماری از کارشناسان در چهار دهه پس از انقلاب دولت های مختلف در ایران با شدت و ضعف کم‌تر یا بیشتر تقریبا همگی برای حفظ منافع دلالان و تجار واردکننده، به ورشکستگی تولیدات داخلی کمک کرده‌اند. سیاستی که به سقوط پول ملی منجر شده است.
بالا بودن نرخ تورم و تزریق دلار به بازار برای ارزان نگه داشتن مصنوعی ارزش واردات، چه تاثیری در بحران کنونی داشته است؟ آیا هیچ بخشی در تولید داخلی ایران هست که بدون وابستگی به ارز کار کند؟ آیا دولت روحانی برای یک مشکل ساختاری جدی، چاره‌ای در کوتاه مدت دارد؟
سیاست آمریکا چقدر در بحران بازار موثر است؟ سفته بازان، دلالان ارز و کسانی که نقدینگی خود را در بازارهای سود آوری مثل ارز می‌خوابانند، چه تاثیری دارند؟
این سوالات را از احمد علوی، اقتصاددان در سوئد پرسید‌ه‌ایم. مشروح مصاحبه را در فایل صوتی بالا می‌توانید گوش کنید. در این جا خلاصه‌ای از گفت‌وگو:
احمد علوی کارشناس اقتصادی از سوئد در پاسخ به این سوال دویچه‌وله که چرا دولت توانایی تک نرخی کردن یا پایین آوردن بهای ارز را ندارد، به دلایل گوناگونی اشاره می‌کند.
به گفته او عمده‌ترین این دلایل ساختاری و بلند مدت است. در کنار آن عوامل دیگر مانند مدیریت ضعیف و عوامل روانی ناشی از تنش در سیاست داخلی و خارجی را نیز باید اضافه کرد.
فساد اقتصادی و تاثیر آن بر بازار ارز
احمد علوی به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین دلیل به اقتصاد نفتی، رانتی و فاسد ایران اشاره می‌کند که قادر نیست دلار و ارزهای خارجی را با کالاهای تولید شده خود به دست آورد و جای پایی در بازارهای بین‌المللی داشته باشد. او می‌گوید:
«وظیفه تهیه ارز در اقتصاد ایران عمدتا بر دوش صنعت نفت هست و با توجه به محدودیت‌هایی که برای صادرات نفت و به دست آوردن ارز کافی وجود دارد، دست دولت برای تزریق ارز به بازار ایران باز نیست.»
یکی از علل بالا رفتن بهای ارز، بالا بودن نرخ تورم در ایران در مقایسه با نرخ تورم بین‌المللی است. عاملی که باعث کاهش نرخ ریال در مقابل سایر ارزها می‌شود. به گفته این کارشناس در دوره‌ای که دولت دسترسی به ارز کافی داشت، با تزریق ارز به بازار به شکل مصنوعی نرخ دلار را پایین نگه داشته بود و ارزهای خارجی را کنترل می‌کرد، اما در شرایط فعلی این امکان بسیار محدود است.
در کنار عوامل بلند مدت دلایل مدیریتی هم وجود دارد. احمد علوی درباره ناکارآمدی دولت در رابطه با روشن نبودن تکلیف ارز دانشجویی یا ارز واردکنندگان کالاهای اساسی یا تولید کنندگان اشاره می‌کند. او می‌گوید: «این موارد نشان می‌دهد که دولت برای بسیاری از مسائل برنامه‌ای ندارد و یا اگر دارد، برنامه‌ای نیست که اجرایی باشد. در حال حاضر فعالان بازار می‌گویند برخلاف قولی که دولت داده، هنوز ارزی به دست ما نرسانده است.»
التهابات روانی و جریان خروج سرمایه
به باور شماری از کارشناسان با ابهام در سرنوشت برجام چشم‌انداز بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی در ایران نیز برباد رفته است. احمد علوی از یک التهاب روانی در جامعه ایران سخن می‌گوید و این‌که با نزدیک شدن زمان تصمیم‌گیری دولت ترامپ درباره برجام، این عامل نیز به تنش در بازار کمک می‌کند.
جریان خروج سرمایه که خود ناشی از نگرانی‌های مربوط به آینده اقتصاد ایران و چشم‌انداز برجام است، بر روند افزایش نرخ ارز تاثیر گذاشته است. احمد علوی می‌گوید:
«برای سرمایه‌گذاری در ایران لازم است که حداقل چشم‌انداز پنج تا ده ساله روشن باشد. بسیاری از شرکت‌های خارجی یا سرمایه‌گذاران داخلی که تاکنون در ایران فعال بودند، با توجه به نامعلوم بودن سرنوشت برجام سرمایه‌‌های خود را از ایران خارج کرده‌اند.»
او به خروج نزدیک به ۳۰ میلیارد دلار از ایران اشاره می‌کند و می‌گوید «اکنون حتی شاهد این هستیم که سرمایه‌‌های داخلی هم به ترکیه، آذربایجان، گرجستان و کشورهای دیگر منتقل می‌شوند.»
نگرانی از چشم‌انداز اقتصاد و هجوم برای خرید ارز یا به گفته این کارشناس "انبار کردن ارز در خانه‌ها یا خروج آن" خود به عاملی برای افزایش نرخ ارز تبدیل شده است و دولت نیز توان این‌که این میزان از ارز را جایگزین کند، ندارد.
علوی معتقد است که حتی اگر آمریکا در برجام بماند، باز هم تنها اتفاقی که می‌افتد این است که پس از مدتی تاثیرات روانی این "ماندن" از بین خواهد رفت. چرا؟ «چون مشکلات ساختاری اقتصاد ایران بر جای خود باقی است. بنابراین پس از یک کاهش کوتاه مدت، دوباره مسیر بالا رفتن بهای ارزهای بین‌المللی ادامه پیدا می‌کند. زیرا مشکلاتی که باعث کسری بودجه دولت، افزایش نقدینگی و تورمی که باعث کاهش ارزش ریال می‌شوند، سرجایش مانده است.»
این کارشناس اقتصادی معتقد است که برای مشکلات ساختاری راه‌حل های موقتی و کوتاه مدت وجود ندارد. سیاست بالا بردن نرخ سپرده و بهره نیز جواب نمی‌دهد، هم‌چنانکه در گذشته هم جواب نداد و باعث شد سیل نقدینگی سرگردان به بازار بیاید و حالا هم بازار سکه و هم بازار ارز را به این روز انداخته است. احمد علوی می‌گوید:
«ساختار اقتصاد ایران باید شفاف شود، نظامی‌گیری در آن باید متوقف شود. باید بخش خصوصی فعال شود و هم بخش خصوصی و هم دولتی باید پاسخگو شوند. باید سیاست ایران از تنش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی دور بماند و این مستلزم یک دگرگونی ساختاری در حاکمیت ایران چه در عرصه سیاسی و چه در عرصه اقتصادی است. چنین امری با توجه به مشکلاتی که در میان جناح‌های درون حاکمیت وجود دارد، در کوتاه مدت متصور نیست.»
او در پایان به دویچه‌وله می‌گوید که دانشجویان و مسافران و کسانی که برای گذران فعالیت‌های اقتصادی خود نیاز به ارز دارند، نمی‌توانند به اختصاص ارز ارزان از سوی دولت امیدوار باشند و اضافه می‌کند:
«دولت ذخیره ارزی محدودی در اختیار دارد، منتهی با توجه به آینده نامعلوم پس از ۱۲ ماه مه (تصمیم‌گیری آمریکا درباره برجام) و تنش‌های بین‌المللی نمی‌تواند دست خود را برای ارائه ارز به بازار باز کند. چون در صورت بازگشت تحریم‌ها در‌آمدهای ارزی دولت کاهش پیدا می‌کند.»