«بایگانی مطبوعات ایران»: نشریات خاک‌خورده‌ای که "آنلاین"می‌شوند
۱۳۸۹ آذر ۱۶, سه‌شنبه
وقتی صحبت از تاریخ مطبوعات ایران می‌شود، بیشتر اطلاعات و مکتوبات و شنیده‌ها درباره‌ی چند دوران تاریخی مشخص است. این دوران یا دوران انقلاب مشروطیت است یا سالهای حول و حوش انقلاب اسلامی و بعدتر هم دوران بعد از ریاست‌جمهوری سیدمحمد خاتمی که به دوران «بهار مطبوعات ایران» معروف است. اکثر ما از وضعیت و تنوع مطبوعات و نشریه‌های مهم دیگر دوران تاریخ معاصرمان، اطلاعات چندانی نداریم. یکی از این دوره‌های تاریخی، دوران کوتاه مدت تنوع و تعدد و آزادی مطبوعات بعد از انقلاب اسلامی است و یکی از نشریه‌های خواندنی و مهم این دوران، نشریه‌ی «کتاب جمعه.»
آرشیو نشریات سالهای گذشته را یافتن، کار آسانی نیست. معمولا تک‌و‌توک شماره‌های این نشریات ته قفسه کتابخانه‌های شخصی یا داخل کارتن‌های انباری‌ها و زیرزمین‌های خانه‌ها دارند می‌پوسند و از بین می‌روند. حالا عده‌ای تلاش می‌کنند آرشیو این نشریات را از پستوی خانه‌ها بیرون می‌کشند تا به شکل آنلاین، در دسترس عموم قرار دهند. اولین نشریه‌ای که وب‌سایت پروژه‌ی «بایگانی مطبوعات ایران» حالا به شکل آنلاین در دسترس عموم قرار داده است، نشریه‌ی «کتاب جمعه» است.
«کتاب جمعه»، نشریه روزهای پرهیاهوی بعد از انقلاب
«روزهای سیاهی در پیش است. روزهای پرادباری که، گرچه منطقا عمر درازی نمی‌تواند داشته باشد، از هم‌اکنون نهاد تیره‌ی خود را آشکار کرده است و استقرار سلطه‌ی خود را بر زمینه‌ای از نفی دموکراسی، نفی ملیت، و نفی دستاوردهای مدنیت و فرهنگ و هنر می‌جوید...»
این بخشی از سرمقاله‌ی معروف احمد شاملو، در اولین شماره‌ی نشریه‌ی «کتاب جمعه» است که در مردادماه ۱۳۵۸، چندماه بعد از انقلاب اسلامی، به سردبیری شاعر شناخته‌شده، احمد شاملو، در ۱۶۱ صفحه و به قیمت ۱۰۰ ریال منتشر شد. «کتاب جمعه» هم مثل خیلی دیگر از نشریاتی که در دوران کوتاه آزادی مطبوعات، بعد از انقلاب اسلامی منتشر شدند، عمرش طولانی نبود و بعد از ۳۶ شماره توقیف شد.
از تاکسی‌سواری تا پروژه‌ی «بایگانی مطبوعات ایران»
بهادر بهرامی، از گردانندگان پروژه‌ی «بایگانی مطبوعات ایران» میگوید ایده‌ی ساخت وب‌سایتی برای بایگانی مطبوعات ایران زمانی به ذهنش رسید که چند هفته بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری جنجالی سال گذشته، برای سفری چندهفته‌ای به ایران رفته بود. او به دویچه‌وله میگوید:«سالهای قبل که به ایران سفر می‌کردم، به نظرم می‌رسید که راننده‌های تاکسی کمتر با مسافر حرف می‌زنند و عجله دارند که زودتر تو را به مقصد برسانند. اما سال گذشته چیزی فرق کرده بود؛ سوار هر تاکسی که می‌شدم راننده دوست داشت با مسافر از اتفاق‌ها و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران حرف بزند. چندنفری از این راننده‌های تاکسی که مسافرشان بودم، خاطراتی از اولین ماه‌های بعد از انقلاب تعریف می‌کردند که کمتر شنیده بودم. اصلا چندماه بعد انقلاب بازه زمانی است که کمتر درباره‌اش می‌شنویم. برخلاف سالهای قبل انقلاب یا روزهای انقلاب که میان صحبت‌های شفاهی و مکتوب و خاطره‌ها زیاد درباره‌اش شنیده یا خوانده‌ایم. صحبت‌ها و خاطره‌های راننده تاکسی‌ها حس کنجکاوی من درباره‌ی ماه‌های بعد از انقلاب را تحریک کرد.»
بهرامی میگوید قبل‌تر درباره‌ی سرمقاله‌ی معروف احمد شاملو، شاعر و مترجم معروف که سردبیری این نشریه را هم برعهده داشت شنیده بود و کنجکاو بود که این سرمقاله و نشریه را بخواند. او میگوید:« با دوستی راهی بازار کتاب در میدان انقلاب تهران شدیم و به کتاب‌فروشی سفارش همه شماره‌های کتاب جمعه را دادیم و توانستیم با قیمت مناسبی همه سی و شش شماره این نشریه را تهیه کنیم.»
کار جمعی و فرم "ویکی"
وب‌سایت «بایگانی مطبوعات ایران» به شکل "ویکی" اداره می‌شود. گردانندگان پروژه، همه صفحه‌های «کتاب جمعه» را با کیفیت خوبی اسکن کرده و در وب‌سایت قرار داده‌اند. هرکس که بخواهد می‌تواند یک شناسه‌ی کاربری در این وب‌سایت باز کند و چند صفحه‌از صفحه‌های اسکن‌شده «کتاب جمعه» را انتخاب کند و تایپ کند. بعد از آنکه مقالات تایپ شد، کاربران می‌توانند در بخش «مقالات آماده برای بازنگری» وب‌سایت، مقاله‌ای را انتخاب کرده و نسخه تایپ‌شده را با تصویر اسکن‌شده‌ی صفحه تطابق دهند و اشکلات احتمالی را رفع کنند.
بهادر بهرامی به دویچه‌وله میگوید گردانندگان پروژه، شکل ویکی را برای این پروژه انتخاب کردند چون « مجموع وقت و انرژی که ما می‌توانستیم برای این پروژه سنگین بگذاریم، محدود بود. بعد هم وقتی قبل راه‌اندازی سایت، وبلاگی برای پروژه راه انداختیم تا از نظرات دیگران برای چگونگی پیشبرد چنین پروژه‌ای مطلع شویم، خیلی‌ها برای همکاری ابراز آمادگی و علاقه کردند. فکر کردیم وقتی چنین پتانسیلی وجود دارد، چرا کار را جمعی نکنیم؟»
هزینه‌های این پروژه را گردانندگان از درآمد شخصی خود تامین می‌کنند و گروه ادیتوریال «بایگانی مطبوعات ایران»، گروهی سه نفره است که به امورفنی و هماهنگی پروژه نظارت دارند.
ابهام همیشگی کپی‌رایت
فقط سه شماره دیگر از سی و شش شماره نشریه‌ی «کتاب جمعه» باقی مانده تا به شکل آنلاین در دسترس همگان قرار گیرد. بهادر بهرامی میگوید: «نشریات سالهای بعد یا هنوز کم‌یاب نیستند و راحت‌تر در دسترس قرار می‌گیرند و یا دیگر خودشان وب‌سایت و بایگانی آنلاین دارند. برای همین برای ما نشریات آن دوران تاریخی که کمتر درباره آن خوانده و شنیده‌ایم، در اولویت هستند تا بعد از اتمام بایگانی "کتاب جمعه" سراغشان برویم.»
گردانندگان «بایگانی مطبوعات ایران» تلاش دارند به بحث کپی‌رایت هم توجه کنند. بهرامی میگوید آنها تلاش کردند با عده‌ای از کسانی که از مسئولین نشریه‌ی «کتاب جمعه» بودند، تماس برقرار کرده و آنها را درجریان پروژه و هدفشان قرار دهند. بهادر بهرامی میگوید حتی با محمد قائد، نویسنده و مقاله‌نویس سرشناس، تماس گرفته و از او پرسیده‌اند که آیا حق نشر مقاله‌های «کتاب جمعه» به نشریه واگذار شده بود یا با نویسنده‌ها بود و آیا آنها باید به دنبال نویسنده‌های مطالب رفته و از آنها هم کسب اجازه کنند.
محمد قائد بعد از ایمیل بهادر بهرامی بود که یادداشتی در وب‌سایت شخصی خود درباره‌ی کپی‌رایت در ایران نوشت و گفت:«امسال سی سال از انتشار آن مطالب می‌گذرد. گرچه قانون میگوید سی سال پس از ارتحال مولف، اما به قول آن بابای شکارچی، این هم شد زندگی؟»
فرناز سیفی
تحریریه: یلدا کیانی