بازار موازی و سیاه بنزین

خبرگزاری دانشجویان ایران، ایسنا، آمار واردات بنزین در تابستان امسال را منتشر کرده است. بنا بر این آمار، نرخ واردات بنزین نسبت به مدت مشابه در سال گذشته ۱۳۵ درصد رشد داشته است.

این در حالی است که وزیر نفت جمهوری اسلامی روز سه‌شنبه ۱۶ شهریور در جمع خبرنگاران اعلام کرد که از همین هفته واردات بنزین متوقف شده و ایران در تامین بنزین خودکفا شده است.

مطابق آمار منتشرشده توسط خبرگزاری دولتی ایسنا، تنها در مرداد ماه سال جاری یک میلیون و ۷۱ هزار تن بنزین وارد شده. در حالی که میزان واردات بنزین درمرداد ماه سال گذشته تنها ۶۰ هزار تن بوده است. این رقم نشان می‌دهد که واردات بنزین در مرداد ماه امسال ۱۶۰۰ درصد نسبت به مرداد ماه سال گذشته افزایش داشته است.

دولت احمدی‌نژاد در دوره قبلی یکی از اهداف سهمیه‌بندی بنزین را بی‌نیازی از واردات بنزین عنوان کرده بود. طرفداران این طرح معتقد بودند که با سهمیه‌بندی و گران‌تر شدن بنزین، مصرف آن کمتر شده و در نتیجه نیاز به واردات بنزین نیز کمتر خواهد شد.

مهرداد عمادی مشاور اقتصادی اتحادیه اروپا، رشد بی‌رویه واردات بنزین را ناشی از دو علت می‌داند؛ کم شدن ظرفیت تولید بنزین طی یک سال گذشته و بالارفتن مصرف.

به اعتقاد این کارشناس امور اقتصادی و تشدید تحریم‌ها به طور غیر مستقیم بر پایین آمدن ظرفیت تولید بنزین تاثیر گذاشته است.

دویچه‏وله: آقای عمادی، طبق آمار رسمی منتشر شده، واردات بنزین نسبت به سال گذشته، ۱۳۵درصد رشد داشته. این در حالی است که دولت نهم در برنامه‏اش اعلام کرده بود که با سهمیه‏بندی بنزین، مصرف کم می‏شود و کشور از واردات بی‏نیاز خواهد شد. تحلیل شما از این رشد ۱۳۵درصدی چیست؟

مهرداد عمادی: وقتی به ارقام خود دولت و در عین حال به ارقام پالایش بنزین در داخل نگاه می‏کنیم، دو توضیح برای این مسئله پیدا می‏کنیم؛ توضیح اول این است که در ۱۲ ماه اخیر به علت ضعف مدیریت فنی در پالایشگاه‏های ما، میزان پالایش بنزین، پایین آمده. علی‏رغم اخطارهایی که دولت داشت که این تحریم‏ها ممکن است بنزین را دربر بگیرد، متأسفانه روی برنامه و فازهایی که باید تمرکز می‌شد تا تولید بالا برود، بالا نرفته و در چهارچوب این برنامه حتی کاهش می‏بینیم که خود آن باعث شده میزان نیاز به واردات بنزین بیشتر بشود.

توضیح دوم این است که در هفت ماه اخیر که دولت متوجه شد مسئله‏ی تحریم‏ها بسیار جدی‏تر از ‏آن است که قبلاً مدیران تصور می‏کردند و محدودیت‏هایی بیش از تصور آن‏ها در حوزه‏ی بنزین ایجاد می‏کند، میزان قابل توجهی خرید برای واردات بنزین و ذخیره‏ی بنزین انجام گرفت.

ولی آن‏چه باید به صورت گذرا اشاره کرد، آن است که متأسفانه مقدار قابل توجهی از بنزینی که وارد شده و در آمار وارداتی ما ثبت می‏شود، به ذخیره‏هایی که باید منتقل می‏شد، منتقل نشده است و به‏نظر می‏رسد یک بازار موازی ایجاد شده که در آن واسطه‏گری و توزیع بنزین در سطح کلان انجام می‏گیرد و خرید و فروش می‏شود که از نظر ایجاد ایمنی برای بالا بردن ذخیره‏ی بنزین ما، اثر بسیار منفی دارد.

در کل، تولید بنزین ما پایین‏تر رفته، میزان مصرف بالا رفته و دولت می‏خواهد مقداری ذخیره‏سازی کند. تمامی این‏ها دست به‏دست هم داده‏اند و نیاز ما را به واردات بنزین افزایش داده‏اند. ولی مسئله‏ی مهم این است که وقتی ما به آمارهای مصرف در داخل نگاه می‏کنیم، می‏بینیم که در ۱۲ ماه آینده هم‏چنان به افزایش میزان بنزین وارداتی احتیاج خواهیم داشت که باز از نظر ارزی، خبر خوبی برای اقتصاد ایران نیست.

اگر ممکن است در مورد بازارهای موازی‏ای که گفتید واردات بنزین باعث ایجاد آن در سطح کلان شده است، کمی بیشتر توضیح بدهید.

حدود ۱۶ سال پیش ما موردی مشابه در ارتباط با خرید بنزین و فراورده‏های نفتی داشتیم، آن‏چه آن موقع شاهدش بودیم و الان هم شباهت‏هایی با آن زمان دیده می‏شوند، این است که عمدتاً در استان‏های مرزی، بازارهای موازی بنزین ایجاد شدند که نفت‏کش‏ها می‏‏آمدند این بنزین‏ها را با قیمت‏های پایین می‏خریدند (چون قیمت‏هایی بود که واردکنندگان این بنزین‏ها سود بازرگانی آن را درست نداده بودند و از قیمت‏های سوبسید استفاده می‏کردند، در نتیجه مشخص بود که وابستگی‏ای با سیستم وارداتی رسمی وجود دارد). بعد این بنزین به عراق، ترکیه و یا در مرزهای شرقی به افغانستان می‏رفت و مقدار قابل توجهی از بنزینی که با ارز حاصل شده از صادرات نفت به‏دست آمده و برای آن سوبسید پرداخت شده بود، از کشور خارج می‏شد.

این نقل و انتقال و معاملات کلانی که اشاره می‏کنم، در سطحی بود که مردم عادی از آن بهره‏ای نمی‏بردند و دسترسی به این بنزین ارزان‏تر از قیمت رسمی نداشتند. ولیکن سیستم قاچاقی بود که خیلی هم راحت کارش را انجام می‏داد و بنزین را از طریق تانکرهای پنج‏ شش‏تایی، به صورت گروهی و با محافظت خارج می‏کردند و بنزین را منتقل می‏کردند. این کار روی ذخیره‏ی ارزی اقتصاد کلان اثر می‏گذاشت و بر مبنای ارزیابی یکی از اقتصاددانان داخل، آن موقع (۱۶ سال پیش) این قاچاق بنزین و خرید و فروش بازار سیاه بنزین در سطح کلان برای دولت حدود یک میلیارد دلار در سال، ضرر داشت.

الان داریم نشانه‏هایی از بازگشت آن سیستم خرید و انتقال بنزین را در بازار می‏بینیم که باید در مورد بنزین ایجاد نگرانی کند. چون بنزین یک کالای اساسی است، یک کالای لوکس نیست و به خاطر اساسی بودن این‏کالا، اگر اجازه داده شود مقدار قابل توجهی از بنزینی که جهت ذخیره‏سازی خریداری شده، به‏صورت قاچاق از کشور خارج شود، اثرات تخریبی بسیار بزرگی بر روی اقتصاد کلان خواهد داشت.

به دو نکته اشاره کردید؛ این که تولید در یک سال گذشته پایین رفته و مصرف هم بالا آمده است. در بخشی که مربوط به پایین بودن سطح تولید می‏شود، به ضعف فنی پالایشگاه‏های ایران اشاره کردید. تحریم‏ها چقدر در پایین‏ رفتن میزان تولید تأثیر داشته است؟

الان متوسط عمر پالایشگاه‏های ما در ایران ۱۸ سال است. در حالی که متوسط آن در سطح اوپک ۱۲ سال است. یعنی پالایشگاه‏های ما به‏طور متوسط ۵۰درصد فرسوده‏تر از متوسط عمر پالایشگاه‏های کشورهای عضو اوپک هستند. این است که ما به‏خاطر حتی نگه داشتن سطح تولید در همان حدی که هست، به ورود ماشین‏آلات صنعتی بیشتر و لوازم فنی‏ای که پالایشگاه‏ها را از نظر مهندسی تأمین کند، احتیاج داریم. اگر بخواهیم تولید را بالا ببریم که واردات لوازم فنی باید بیشتر هم بشود.

اثر مستقیمی که تحریم‏ها گذاشته‏اند این است که ما دیگر این کالاهای صنعتی را نمی‏توانیم وارد کنیم. در نتیجه الان مقداری از پایین رفتن تولید در پالایشگاه ری، اصفهان و… به‏ این دلیل است که نتوانسته‏اند لوازم فنی و صنعتی و ماشین‏آلاتی که برای بازسازی و تعمیر خطوط تولید پالایشگاه نیاز دارند، وارد کنند. خود این باعث شده که توان تولید، یعنی ظرفیت تولید این پالایشگاه‏ها پایین‏تر برود.

آن‏چه باید اضافه کنم، این است که این مشکل در ۱۲ ماه آینده بسیار بسیار جدی‏تر خواهد شد. چون اقلامی که مربوط به پالایشگاه‏هاست، تماماً شناسایی شده‏اند و در چهارچوب‏ تحریم‏ها، امکان خرید و انتقال آن‏ها به ایران، بسیار مشکل است. این است که پالایشگاه‏های ما زیر فشار بیشتری خواهند بود.

قرار است از پاییز امسال یارانه‏ی بنزین کامل حذف شود و بنزین با قیمت آزاد عرضه شود. فکر می‏کنید این کار چقدر می‏تواند روی پایین رفتن مصرف بنزین تأثیر بگذارد؟

اگر جیره‏بندی بنزین به‏صورت سیستماتیک عمل می‏شد، طبیعتاً بالا رفتن قیمت‏ها، خود نوعی جیره‏بندی است. چون کسانی که درآمد پایین دارند، نمی‏توانند مقداری را که قبلاً مصرف می‏کردند، تهیه کنند و مصرف‏شان پایین می‏‏آید. این کاری است که جیره‏بندی رسمی می‏کند. حالا دولت دارد جیره‏بندی غیررسمی می‏کند. اما مسئله‏ای که باید اشاره کنم، این است که متأسفانه اثر این‏کار در کل در پایین رفتن سطح مصرف خیلی کم‏تر از آن چیزی خواهد بود که دولت فکر می‏کند یا دست‏کم وعده‏ی آن داده می‏شود.

به‏ این‏خاطر که بازار موازی‏ای که دارد ایجاد می‏شود و به‏نظر می‏رسد واحدها و نهادهای گوناگون مقدار قابل توجهی از بنزین‏های وارد شده را گرفته‏اند و دارند ایجاد یک بازار سیستم ارزی می‏کنند، شاهد آن خواهیم بود که مقداری خارج از بازار رسمی که پمپ‏بنزین‏های ما و سیستم توزیع رسمی هستند، واحدهای بازرگانی دست به خرید و فروش بنزین خواهند زد که مشابه آن را حدود ۱۱ سال پیش در روسیه و در رومانی داشتیم. به‏این‏خاطر که واحدها و نهادهای گوناگون که به‏نظر می‏رسد سهم خود را از بنزین وارد شده گرفته‏اند، دست به ایجاد یک بازار سیستم ارزی خواهند زد و خارج از بازار رسمی که پمپ بنزین‏ها و سیستم توزیع رسمی هستند، دست به خرید و فروش بنزین خواهند زد که مشابه این حرکت را حدود ۱۱ سال پیش در روسیه و رومانی داشتیم.

خود این جریان، اثرات خیلی منفی‏ای هم روی درآمد مالیاتی دولت از فروش بنزین خواهد داشت و هم روی توان دسترسی مردم عادی به بنزین. برای این‏که مردمی که توان نداشته باشند خود را به این بازارهای موازی وصل کنند، مجبورند بنزین را با قیمت بالاتر بخرند و در اصل ما داریم زمینه برای بازار سیاه جدیدی ایجاد می‏کنیم که متأسفانه اثر آن روی اقتصاد ایران، تماماً، منفی خواهد بود.

مصاحبه‌گر: میترا شجاعی

تحریریه: بهمن مهرداد