بابی فیشر؛ شهابی درخشان و زودگذر در آسمان شطرنج جهان
۱۳۹۱ اسفند ۱۸, جمعه
با پایان جنگ جهانی دوم، عصر "جنگ سرد" آغاز شد که در آن رقابتی تنگاتنگ میان اردوگاه غرب و شرق برای نشان دادن برتری نظام‌های خود در همه عرصه‌ها در جریان بود. ورزش یکی از این عرصه‌های رقابت بود. در آن میان نیز شطرنج به عنوان پهنهای برای نبرد اندیشه‌ها، جایگاه ویژه‌ای را اشغال می‌کرد.
پس از پایان جنگ جهانی دوم و درگذشت آلکساندر آلیخین، شطرنج‌باز بزرگ روس و قهرمان جهان در سال ۱۹۴۶، کرسی قهرمانی جهانی تا سال ۱۹۴۸ خالی ماند. در این سال فدراسیون جهانی شطرنج تصمیم گرفت برای تعیین قهرمان تازه جهان مسابقاتی با حضور چند شطرنج‌باز نامی در لاهه و مسکو برگزار کند. برنده این دور از مسابقات میخائیل بوتوینیک شطرنج‌باز شوروی بود.
بوتوینیک مقام خود را تا سال ۱۹۶۳ حفظ کرد. البته او در طول آن سال‌ها دوبار مقام قهرمانی جهان را در برابر هموطنان خود واسیلی اسمیسلوف و میخائیل تال از دست داد، ولی هر بار توانست بار دیگر کرسی قهرمانی جهان را پس بگیرد.
سرانجام بوتوینیک در سال ۱۹۶۳ مقام قهرمانی جهان را به تیگران پتروسیان شطرنج‌باز بزرگ ارمنی که او نیز شهروند شوروی بود واگذار کرد. پتروسیان نیز پس از یکبار دفاع از مقام قهرمانی خود در سال ۱۹۶۶ سرانجام در سال ۱۹۶۹ در برابر بوریس اسپاسکی، هموطن خود شکست خورد.
مروری بر فهرست قهرمانان شطرنج جهان در سال‌های جنگ سرد تا آن زمان نشان میدهد که همواره بدون استثنا استادان بزرگ شطرنج شوروی بر کرسی قهرمانی جهان تکیه زده‌اند و حتی در بیشتر مسابقات، هر دو حریف رقابت نهایی شطرنج‌بازان شوروی بوده‌اند.
این وضعیت در رقابت‌های سال ۱۹۷۲ برای تعیین قهرمان جهان برای نخستین بار دگرگون شد. در آسمان شطرنج جهان ستارهای برآمده بود که درخشش او چشم همه شطرنجدوستان را خیره می‌ساخت، ستارهای که نهایتا به شهابی زودگذر تبدیل شد. نام این ستاره بابی فیشر بود.
قهرمان شطرنج آمریکا در ۱۴ سالگی
رابرت جیمز فیشر معروف به بابی فیشر در ۹ مارس ۱۹۴۳ در شیکاگو زاده شد. مادرش زنی سوئیسی‌تبار بود که در آمریکا بزرگ شده و در جریان جنگ جهانی دوم با مردی آلمانی به نام هانس گرهارد فیشر ازدواج کرده بود. ولی از قرار معلوم فیشر فرزند این مرد نبوده و پدر واقعی او اهل مجارستان بوده است.
مادر فیشر بعدها در بروکلین نیویورک به شغل پرستاری پرداخت و به تنهایی سرپرستی بابی و خواهر بزرگ‌تر او را برعهده داشت. فیشر در تنگدستی و شرایطی سخت رشد کرد. او در ۶ سالگی شروع به یادگیری قواعد شطرنج کرد و بعدها به باشگاه شطرنج بروکلین نیویورک پیوست.
فیشر برای نخستین بار در سال ۱۹۵۵ زمانی که ۱۲ ساله بود در مسابقات شطرنج قهرمانی آمریکا شرکت کرد ولی نتوانست به جایگاه خوبی دست یابد. با این همه او در این مسابقات توجه جان کالینز، مربی معروف شطرنج آمریکا را به خود جلب کرد و کالینز مربیگری او را برعهده گرفت.
کسانی که با فیشر در آن سال‌ها آشنایی داشتند و با او کار می‌کردند، او را نوجوانی بی‌قرار و ناراحت ارزیابی می‌کردند که از مناسبات خانوادگی آسیب‌دیده‌ای بیرون آمده است. رویبن فاین، استاد شطرنج و روان‌شناس آمریکایی که در آن سال‌ها با فیشر آشنا شده بود، گفته بود که منازعات خانوادگی باعث شده فیشر مشکلات روانی پیدا کند و این امر تاثیر خود را در رفتارهای عجیبی که از او سر می‌زند نشان میدهد. فاین افزوده بود که شطرنج تنها پهنهای است که این امکان را به فیشر میدهد تا با دستیابی به موفقیت بتواند بر آسیب‌های روحی خود مرهم بگذارد و احساس قدرت کند.
بابی فیشر در ۱۴ سالگی نظر همه شطرنجدوستان آمریکایی را به خود جلب کرد و با پیروزی بر دانالد بیرن قهرمان آمریکایی توانست بر کرسی قهرمانی کشورش تکیه بزند. فیشر در ۱۵ سالگی به‌رغم اینکه دانش‌آموز ممتازی بود، مدرسه را رها کرد تا خود را یکسره وقف شطرنج کند. او در سال ۱۹۵۸ به مقام استاد بزرگ رسید.
فیشر در سال‌های ۱۹۵۷ تا ۱۹۶۶ هشت بار بطور پی در پی قهرمان شطرنج آمریکا شد. او در سال ۱۹۶۴ حتی موفق شد در فینال هر ۱۱ بازی خود را ببرد. اندک اندک غولی در افق شطرنج آمریکا و جهان در حال پدیدار شدن بود.
فیشر در مسابقات بین‌المللی نیز درخشش آغاز کرده بود. او در سال ۱۹۵۹ برای نخستین بار بر پاول کرس، استاد بزرگ شطرنج از شوروی پیروز شد و در سال ۱۹۶۰ در المپیک شطرنج در لایپزیگ توانست برای نخستین بار ماکس اووه، قهرمان پیشین شطرنج جهان را شکست دهد. فیشر در آن زمان فقط ۱۷ سال داشت. او در سال ۱۹۶۱ در مسابقات بین‌المللی شطرنج با اختلاف فقط یک امتیاز پس از میخائيل تال قهرمان شطرنج جهان، به مقام دوم رسید.
در سال ۱۹۶۵ مسابقاتی با حضور استادان بزرگ نامدار آن زمان برای گرامی‌داشت خاطره کاپابلانکا، شطرنج‌باز بزرگ کوبایی و قهرمان پیشین جهان در هاوانا برگزار شد. دولت آمریکا به دلیل تنش در مناسبات دیپلماتیک با کوبا، به فیشر روادید سفر به کوبا را نداد. فیشر ۲۲ ساله به ناچار از راه دور از نیویورک در این مسابقات شرکت کرد. حرکات او در بازی با حریفانش از طریق تلگراف به محل مسابقات ارسال و بر روی صفحه بزرگی در محل مسابقات در هاوانا نشان داده می‌شد. فیشر سرانجام در این مسابقات با اختلاف یک و نیم امتیاز پس از بوریس اسپاسکی که بعدها قهرمان جهان شد به مقام دوم رسید.
"بازی قرن"
سرانجام زمان عروج فیشر به قله شطرنج جهان فرا رسید. از سال ۱۹۶۹ بوریس اسپاسکی شطرنج‌باز بزرگ روس مقام قهرمانی شطرنج جهان را در اختیار داشت. در مسابقاتی که در سال ۱۹۷۱ برای تعیین نامزد رقابت با قهرمان جهان برگزار شد، فیشر یکی از نامزدها بود. در این دوره از رقابت‌ها استادانی چون مارک تایمانوف و تیگران پتروسیان از شوروی و بنت لارسن از دانمارک حریفان بابی فیشر بودند.
ولی فیشر که در اوج توانایی فکری و روحی خود بود، فقط این استادان بزرگ را شکست نداد، بلکه آنان را له کرد. او در یک چهارم نهایی با تایمانوف روس روبرو شد و او را با نتیجه حیرت‌آور ۶ بر صفر درهم کوبید. فیشر سپس در نیمه نهایی با لارسن دانمارکی روبرو شد و او را نیز با همان نتیجه ۶ بر صفر از پیش روی برداشت. ماجرا به همین جا ختم نمی‌شد. فیشر در این دوره از مسابقات توانست در ۲۰ بازی پی در پی به پیروزی برسد که این یک رکورد افسانه‌ای محسوب می‌شد.
سرانجام فینال آن دوره از رقابت‌ها میان فیشر و پتروسیان برگزار شد که در آن فیشر با نتیجه قاطع ۵ /۶ بر ۵ /۲ پتروسیان را مغلوب کرد و برای رقابت بر سر مقام قهرمانی جهان، نامزد دیدار با بوریس اسپاسکی شد. پیروزی قاطع و خردکننده فیشر بر حریفانش نشان داد که اعجوبه‌ای در صحنه شطرنج جهانی پدیدار شده که پیش از آن نمونه‌اش هرگز دیده نشده است.
مسابقات قهرمانی جهان در سال ۱۹۷۲ در ریکیاویک پایتخت ایسلند میان بوریس اسپاسکی و بابی فیشر برگزار شد. این مسابقه که آن را "بازی قرن" نامیده‌اند و خیلی بیشتر از یک بازی شطرنج به شمار می‌آمد، به دلیل پافشاری بابی فیشر در تحمیل شرایط خود به فدراسیون جهانی شطرنج، بارها در آستانه ناکامی قرار گرفت.
سرانجام فیشر به درخواست شخصی هنری کیسینجر سیاستمدار آمریکایی که از او خواسته بود در آن مسابقات شرکت و روس‌ها را از مقام قهرمانی جهان خلع کند و نیز وعده مالی یک بانکدار میلیونر انگلیسی که حاضر شده بود دستمزد فیشر را برای آن مسابقات افزایش دهد، راهی ریکیاویک شد.
عجیب اینکه فیشر اولین بازی را به اسپاسکی واگذار کرد و به دلیل ایرادهایی که از شرایط برگزاری مسابقات می‌گرفت، به عنوان اعتراض در بازی دوم نیز حاضر نشد و به این ترتیب در میان شگفتی همگان در همان آغاز مسابقات با نتیجه دو بر صفر از حریفش عقب افتاد. همه این را پایان کار او می‌پنداشتند.
ولی فیشر به مسابقات بازگشت و در بازی‌های درخشانی که نشان داد، شطرنج دوستان جهان را مسحور ساخت. بسیاری از بازی‌های آن دوره، هر یک یادگارهایی زیبا و ماندگار از قدرت تفکر خلاق و محاسبه‌ناپذیری حرکات فیشر در بازی شطرنج است. فیشر سرانجام با اختلاف فاحش چهار امتیاز بر بوریس اسپاسکی غلبه کرد و بر کرسی قهرمانی جهان تکیه زد. این برای اتحاد شوروی که در آن زمان در اتحادیه شطرنج آن بیش از ۳ میلیون نفر عضو بودند، یک فاجعه بزرگ و شکستی جبران‌ناپذیر به شمار می‌رفت.
حرکات نبوغ‌آسا و محاسبه‌ناپذیر
روش بازی فیشر تهاجمی و پیکارجویانه بود. او آشکارا از کوچکترین فرصت‌ها برای در تنگنا قرار دادن حریفان خود به بهترین نحوی سود می‌برد. فیشر موقعیت‌هایی را ترجیح می‌داد که در آن حریف را زیر نظر دارد و می‌تواند بر او فشار وارد کند. در مورد نابغه گفته‌اند کسی است که از قواعد پیروی نمی‌کند، بلکه خود قواعدی تعیین می‌کند که الگوی دیگران قرار می‌گیرد. حرکات فیشر نبوغ‌آسا و محاسبه‌ناپذیر بود و گاهی به ریسک‌های بزرگی دست می‌زد. کارشناسان شطرنج معتقدند که فیشر در آغاز درخشش بین‌المللی خود در برخی گشایش‌های آغاز بازی ضعیف عمل می‌کرده است، ولی او تدریجا موفق شد این ضعف خود را برطرف کند.
فیشر در سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۲ سه بار جایزه "اسکار شطرنج" را که به بهترین بازیکن اهدا می‌شد به دست آورد. او زمانی در یکی از مصاحبه‌های خود گفته بود آرزویش این است که در خانه‌ای زندگی کند که به صورت مهره رخ شطرنج ساخته شده است. فیشر در سال ۱۹۶۹ کتابی منتشر کرد که در آن ۶۰ بازی مهم خود را تفسیر کرده بود. نکته جالب اینکه بر خلاف شطرنج‌بازان پیشین، فیشر در این کتاب بازی‌هایی را نیز تفسیر کرده است که در پایان آن‌ها را به حریفان خود واگذار کرده بود. این کتاب هنوز یکی از مهم‌ترین آثار تئوریک در تاریخ شطرنج به شمار می‌‌رود.
پس از دستیابی فیشر به مقام قهرمانی جهان، بسیاری از رسانه‌های غرب نوشتند که بابی فیشر یک تنه در جنگ سرد پیروز شد! پیروزی فیشر در آن مسابقات باعث رونق بازی شطرنج در آمریکا و بسیاری از کشورهای جهان شد. ولی هنوز مدت زیادی از آن پیروزی نمی‌گذشت که زمزمه نگران کننده‌ای بر سر زبان‌ها افتاد مبنی بر اینکه فیشر نمی‌خواهد در سال ۱۹۷۵ از مقام قهرمانی خود دفاع کند.
در سال ۱۹۷۴ آناتولی کارپف شطرنج‌باز جوان شوروی به عنوان نامزد رقابت با بابی فیشر انتخاب شد. او چهره تازه‌ای بود که کارشناسان برای فیشر رقیبی جدی به شمار می‌آوردند. فیشر برای رقابت با کارپف فهرستی از خواستههای خود را برای فدراسیون جهانی شطرنج فرستاد و خاطر نشان ساخت که همه این خواسته‌‌ها باید برآورده شوند وگرنه در مسابقات شرکت نخواهد کرد.
یکی از خواستههای فیشر این بود که نتایج مساوی در رقابت‌ها به حساب نیاید و هر کس زودتر به امتیاز ۹ رسید قهرمان شطرنج جهان شود. ولی فدراسیون جهانی شطرنج با این خواسته به این دلیل مخالف بود که می‌توانست زمان مسابقات را به‌طور نامحدود به درازا بکشد. فیشر هم به دلیل همین مخالفت در سال ۱۹۷۵ در مسابقات قهرمانی جهان شرکت نکرد. در تاریخ ۳ آوریل همان سال فدراسیون جهانی شطرنج، آناتولی کارپف را قهرمان تازه جهان معرفی کرد.
فیشر از آن پس از صحنه عمومی کاملا کناره گرفت و از انظار ناپدید شد. او فقط یکبار در سال ۱۹۹۲ در یوگسلاوی سابق به دیداری انتقامی با بوریس اسپاسکی رفت و در آن بار دیگر اسپاسکی را شکست داد. جایزه این مسابقه که به ابتکار یک بانکدار یوگسلاوی برگزار شد، نزدیک به ۵ /۳ میلیون دلار بود.
در آن زمان دولت آمریکا علیه یوگسلاوی تحریم‌های اقتصادی وضع کرده بود و شرکت فیشر در آن بازی نقض این تحریم‌ها به شمار می‌رفت. در صورت بازگشت فیشر به آمریکا، تا ۱۰ سال زندان و جریمه‌ای ۲۵۰ هزار دلاری او را تهدید می‌کرد. فیشر از آن پس دیگر هرگز به میهن‌اش بازنگشت.
او پس از آن بارها محل زندگی خود را تغییر داد و از جمله در ایسلند، مجارستان و فیلیپین اقامت گزید. فیشر که از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۵ در ژاپن زندگی می‌کرد، پس از حمله تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به برج‌های دوقلو در نیویورک، در توکیو از این حمله تروریستی پشتیبانی کرد و به انتقاد از سیاست خارجی آمریکا پرداخت. به همین مناسبت اتحادیه شطرنج آمریکا حکم اخراج او را صادر کرد. فیشر همچنین به‌رغم داشتن مادری یهودی، چند بار اظهارنظرهایی یهودی‌ستیزانه داشت.
دولت آمریکا در سال ۲۰۰۴ اعتبار گذرنامه فیشر را تمدید نکرد و او به هنگام خروج از ژاپن بازداشت شد. دولت آمریکا که به فیشر اتهام "فرار مالیاتی" وارد می‌کرد، خواستار استرداد او به آمریکا شد. ولی همسر ژاپنی فیشر که خود رئيس اتحادیه شطرنج ژاپن بود، کارزاری برای آزادی فیشر راه انداخت که سرانجام به نتیجه رسید. فیشر در زندان ژاپن از ایسلند درخواست تابعیت کرده بود. پس از آزادی او از زندان دولت ایسلند با درخواست او "به دلایل انسان‌دوستانه" موافقت کرد. فیشر و همسرش راهی ایسلند شدند.
فیشر سال‌های پایانی عمر خود را در ایسلند گذراند. او که از بیماری رنج می‌برد، در ژانویه ۲۰۰۸ به دلیل بیماری کلیوی به بیمارستانی در ریکیاویک منتقل شد و در تاریخ ۱۷ ژانویه همان سال در سن ۶۴ سالگی بر اثر از کار افتادن کلیه‌هایش در گذشت. بستگان او گفته‌اند که فیشر حاضر به عمل پیوند کلیه نشده بود و حتی از مصرف داروهای مسکن نیز خودداری می‌کرده است.
در مراسم خاکسپاری نابغهای با بهره هوشی ۱۸۶ که روزی بر قله شطرنج جهان ایستاده بود و پس از آن چون شبحی ناپدید شد، تنها ۵ نفر شرکت کرده بودند.