آیا حادثه منا بزنگاهی در روابط ایران و عربستان خواهد بود؟
۱۳۹۴ مهر ۶, دوشنبه
۷۱۷ نفر که بیش از ۲۰۰ نفرشان ایرانی بودند (بیش از یک چهارم) در ازدحام به وجود آمده در جریان مراسم "رمی جمرات" در منا کشته شدند. ایران، عربستان را متهم به بی‌مسئولیتی کرده و خواهان عذرخواهی مقامات سعودی شده است. عربستان هم ایران را به سیاسی‌کاری متهم می‌کند و وزیر امور خارجه‌اش گفته ایرانی‌ها بهتر است از این تراژدی به وجود آمده استفاده سیاسی نکنند.
حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، سفرش به نیویورک را نیمه‌کاره گذاشته و به تهران بازگشته تا بتواند از نزدیک بر جریان بازگرداندن اجساد ایرانیان کشته‌شده از عربستان به ایران نظارت کند.
مقامات سعودی به هیأت ایرانی به سرپرستی وزیر ارشاد ویزا نمی‌دهند و گفته‌اند تنها وزیر بهداشت ایران می‌تواند برای نظارت بر وضعیت مجروحان حادثه به مکه برود.
روابط دو کشور تیرهتر شده، لااقل به طور موقت. این روابط اما در طول ۳۰ سال گذشته هیچگاه روشن و آفتابی نبوده است. حالا اما دلایل برای این تیرگی بسیار است؛ دست کم از زمان توافق لوزان میان ایران و کشورهای پنج به علاوه یک.
یک ماه پس از توافق لوزان، کمپ‌دیوید در مصر میزبان کنفرانسی بود که به دعوت اوباما برای سران کشورهای عربی تشکیل شده بود. عربستان و متحدانش اما در این کنفرانس شرکت نکردند.
چندماه پس از لوزان، وین و توافق جامع اتمی با ایران. حالا دیگر عربستان ناراضی‌تر هم شده هر چند آن را آشکارا نشان نمی‌دهد. یکی از مقامات سعودی پس از توافق اتمی با ایران گفت: «به نظر امروز، روز خوبی است زیرا تلاش‌های ایران برای دستیابی به زرادخانه هسته‌ای متوقف شد.»
"بی‌تدبیری" مقامات ایران و عصبانیت عربستان
به نظر امیر طاهری، کارشناس کشورهای عربی، چند ماه پس از توافق اتمی، حادثه منا و شاید بی‌تدبیری برخی از سران جمهوری اسلامی ایران تیرگی روابط دو کشور را آشکارتر کرد.
امیر طاهری معتقد است پخش فیلمی قدیمی در رسانه‌های ایران و ربط دادن آن به حادثه منا و گفتن اینکه این واقعه به دلیل عبور کاروان نایب ولیعهد عربستان روی داده، یک اشتباه بزرگ بود که عربستان را بسیار عصبانی کرد.
اما دومین اشتباه تاکتیکی سران جمهوری اسلامی، به نظر این روزنامه‌نگار باسابقه، حمله شدید جناح نزدیک به روحانی و دولت به عربستان بود؛ واکنشی که تعجب مقامات سعودی را برانگیخت. مقامات عربستان سعودی بر این اعتقاد بودند که جناح روحانی و رفسنجانی خواهان بهبود رابطه با عربستان است، به خصوص که رفسنجانی هم سال‌ها رابطه بسیار خوبی با سعودیها داشته است.
به نظر امیر طاهری، واکنش این گروه حتی از عکسالعمل خامنه‌ای و نزدیکانش هم شدیدتر بود و همین مسئله باعث خشم عربستان شد. چون آنها می‌دیدند گروهی که فکر می‌کردند میتوانند با آنها کنار بیایند، یعنی گروه رفسنجانی و روحانی و دیگران، الان شدیدترین موضع را در برابر این حادثه گرفته‌اند.
تضعیف جبهه موافق ایران در عربستان
امیر طاهری می‌گوید که رهبری عربستان هم مانند ایران یکدست نیست و در آنجا هم جناحی هست که خواهان بهبود روابط با ایران است. اما به گفته طاهری، اشتباه تاکتیکی جناح روحانی و رفسنجانی، باعث تضعیف موقعیت این افراد در عربستان شد، زیرا حالا مخالفان رابطه با ایران میتوانند با استناد به گفته‌های تند مقامات معتدل ایرانی استدلال کنند که "معتدلها هم در تهران مثل بقیه هستند و حتی با اینها هم نمیشود کنار آمد".
گذشته از این، به نظر امیر طاهری، رفتار مقامات ایران مطابق با "آموزه‌های اسلامی هم نبود. طاهری می‌گوید: «در سنت اسلامی و حتی در سنت قبیله‌ای پیش از حضرت محمد این گونه است که وقتی یک عزا پیش میآید، تمام مسائل فراموش میشود و توجه‌ها جلب خود مسئله عزا و سوگواری برای آنهایی که رفتهاند میشود. بنابراین سعودیها از این نظر هم فکر میکنند ایران سنتشکنی کرده و این مسئله را تبدیل به یک مسئله سیاسی کرده است.»
او به عکسالعمل کشورهای مسلمان دیگر در قبال حادثه منا اشاره کرده و می‌گوید: «۵۷ کشور در دنیا هستند که اکثریت مسلمان دارند و عکسالعمل تقریبا هیچ کدام از آنها یک عکسالعمل سیاسی نبود. همه ابراز تاسف کردند و اعلام کردند که حاضریم به دولت سعودی کمک کنیم تا به این جریان رسیدگی کند و سعی کردند که مسئله جنبه سیاسی پیدا نکند.»
آیا روابط دو کشور تیرهتر خواهد شد؟
حادثه منا و کشته شدن بیش از ۲۰۰ ایرانی اولین حادثه‌ای نیست که بر روابط میان ایران و عربستان سایه افکنده یا خواهد افکند. سال ۱۳۶۶ هم پس از آن که حجاج ایرانی در تظاهرات موسوم به "برائت از مشرکین" در مکه شعار "مرگ بر آمریکا" و "مرگ بر اسرائیل" سر دادند، نیروهای امنیتی عربستان بر آنان آتش گشودند. در جریان این درگیری ۴۰۲ نفر کشته شدند که ۲۷۵ نفر از آنان ایرانی بودند.
ظاهرا دو کشور به این‌گونه حوادث و سایه‌های آن بر روابطشان عادت دارند. اما آیا این حادثه اخیر می‌تواند رابطه را باز هم تیرهتر از قبل کند؟
بیشتر بخوانید:سفرهای پرخطر زائران ایرانی؛ زیارت با اعمال شاقه
امیر طاهری می‌گوید: «بدون تردید روابط تیرهتر خواهد شد. ولی مسائل ایران و عربستان سعودی عمیقتر از این چیزهاست. هر دو کشور درگیر یک نبرد ایدئولوژیک هستند. جمهوری اسلامی یک نظام ایدئولوژیک است که میخواهد انقلاب خود را صادر کند و اگر نکند، در داخل زیر فشار قرار میگیرد. از طرف دیگر عربستان سعودی هم زیر فشار شدید سلفیهاست و سلفیها اصولا شیعیان را مسلمان نمیدانند. یعنی ریشههای خیلی عمیقی در این زمینه هست.»
این کارشناس کشورهای عربی معتقد است اگر ایران و عربستان می‌توانستند خود را از بار ایدئولوژیک رها کنند شاید امیدی به بهبود روابطشان بود، چون این دو کشور منافع مشترک زیادی دارند؛ در خلیج فارس، در تولید نفت و در مبارزه با تروریسم.
طاهری اما می‌گوید: «ولی متاسفانه با اختلاف ایدئولوژیک این کار سخت میشود. چون مسائل قابل لمس را میشود با مذاکرات حل کرد. مثلا اختلاف مرزی، اختلاف تجارتی یا این چیزهایی که آدم می‌تواند ببیند و لمس بکند حلش آسان است. ولی مسائل ایدئولوژیک را نمیشود. یعنی شما نمیتوانید به یکی دیگر بگویید به سبک من مسلمان باش. این گرفتاری اساسی است و تا دو طرف از سیاست خارجیشان ایدئولوژیزادیی نکنند به نظر من روابطشان درست نخواهد شد.»