آیا ایران می‌تواند از نفت و گاز خزر بهره‌برداری کند؟
۱۳۹۰ فروردین ۵, جمعه
۵۰ شرکت آمریکایی و انگلیسی در خزر
روزنامه‌ی "نزاویسیمایا گازیتا" چاپ مسکو از قول لئونید ایواشوف، رئیس آکادمی مسائل ژئوپلتیک روسيه، می‌نویسد: «در حال حاضر در خزر بیش از ۵۰ شرکت انگلیسی و آمریکایی و فقط ۱۰ شرکت روسی فعال در بخش استخراج نفت و گازهستند. اين در حالی است كه هم‌اكنون هیچ شرکت ایرانی در خزربه فعاليت مشغول نیست».
بنابراین همسایه‌های ایران در دریای خزر، از جمله ترکمنستان و آذربایجان، در بهره‌برداری از منابع انرژی این دریا موفق عمل کردند و در سال‌های اخیر توانستند میزان تولیدات نفت و گاز خود را افزایش دهند.
بر خلاف این کشورها، ایران تاکنون موفق به استخراج یک بشکه نفت و یا یک مترمکعب گاز این دریا نشد. یکی از دلایل عمده‌ی آن، به عقیده‌ی برخی از کارشناسان ایرانی، لاینحل ماندن رژیم حقوقی دریاست. اکثر بلوک‌های نفت و گاز شناسایی‌شده ایران، که از سوی منابع ایرانی ۸ بلوک برآورد می‌شود، در محدوده‌ی بالاتر از ۱۳ درصد، یعنی در منطقه‌ی مورد اختلاف ایران با همسایگان خود در خزر، قرار گرفته‌اند.
«منافع اصلی ایران در خلیج فارس است نه خزر»
کشورهای حوزه دریای خزر برخلاف ایران سال‌هاست نفت و گاز دریا را صادرمی‌کنند. اما چرا ایران نمی‌تواند از انرژی خرز بهره‌برداری کند؟
النا دونایوا، کارشناس ارشد بخش ایران انستیتوی شرق‌شناسی علوم روسیه، به این پرسش دویچه وله چنین پاسخ می‌دهد: «به نظر من، منافع اصلی ایران در خلیج فارس است. به لحاظ اقتصادی ایران نیاز مبرمی به استخراج نفت خزر ندارد. مسئله‌ی دیگر این است که استخراج نفت دریای خزر، هم به سرمایه‌گذاری بیشتر در مقایسه با خلیج فارس نیاز دارد و هم به فناوری پیشرفته. از طرف دیگر، باید مشکل انتقال نفت استخراج شده نیز حل شود».
اما ایران در سال‌های اخیر تلاش کرد حتی در قسمت‌های مورد اختلاف با همسایگان شمالی، یعنی فراتراز خطوط فرضی "حسن قلی- آستارا" در محدوده‌ی ۲۰ درصدی به فعالیت‌های اکتشافاتی بپردازد. یک سال پیش "دکل البرز ایران" با حضور محمود احمدی‌نژاد به آب دریای خزرانداخته شد. تا به حال اما از حفاری خبری نبوده و این اقدام ایران، به قول کارشناسان روس، از جمله النا دونایوا، "تحریک‌آمیز" و "سیاسی" توصیف شد.
راه حل مشترک ایران با دو کشور همسایه
ولادیمیر سوکور، کارشناس امور گاز در "موسسه‌ی تحقیقی بنیاد جیمز تاون در واشنگتن"، نیز سیاست ایران در امور انرژی خزر را "خطرناک" ارزبابی می‌کند. وی بر این باور است که تهدید ناوگان جنگی ایرانی علیه "بریتیش پترولیوم" در سال ۲۰۰۱، نزدیک بود به یک بحران جهانی تبدیل شود.
این کارشناس، که تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را سیاست غلطی می‌داند، به دویچه وله می‌گوید: «هرگونه بحران در خزر به نفع روسیه تمام خواهد شد. رژیم حقوقی دریای خزر قابل حل است و ایران بایستی با ترکمنستان و آذربایجان راه چاره‌ی مشترکی بیابد».
فعالیت‌های ایران برای سهم بیشتر از خزر
به نظر کارشناسان روس، از جمله النا دونایوا، فعالیت‌های اکتشافی نفت و گاز خزر توجیه اقتصادی برای ایران ندارد. النا دونایوا، نویسنده کتاب "شکل‌گیری مرز بین روسیه و ایران"، می‌افزاید: «فعالیت‌های اکتشافی و استخراجی ایران در دریای خزر هدف‌های سیاسی دارد و ایران می‌خواهد فقط حضور فعال خود را نشان دهد. میادین گازی ایران در دریای خزر با کشورهای همسایه‌اش مشترک است و با این کشورها اختلاف دارد و این فعالیت ایران جنبه‌ی تحریک‌آمیزی دارد. چون برخی از کارشناسان ایرانی معتقدند، حضور بیشتر ایران در دریای خزر مذاکرات پیرامون خزر را در آینده به نفع ایران رقم خواهد زد و سهم بیشتری از دریا را نصیب ایران خواهد کرد. اما به نظر من، ایران بایستی نخست وضعیت موجود در دریای خزر را بپذیرد. چون در بخش شمالی این دریا به توافقاتی رسیدند و مرزبندی شکل گرفته است».
این کارشناس روس بر این باوراست که ایران باید بیانیه‌ی اخیر روسای کشورهای ساحلی خزر در باکو را در نظر بگیرد و در چارچوب آن عمل کند. وی تاکید می‌کند: «اگر قرار است رژیم حقوقی خزر در طول یک سال تدوین گردد، ایران بایستی در وهله‌ی اول مشکلات خود را با کشورهای همسایه‌اش ترکمنستان و آذربایجان حل کند».
اعتراض همسایگان خزر به ایران؟
به نظر کارشناسان محلی اگر ایران یک‌طرفه در راه اکتشاف و استخراج منابع گازی بدون مشخص شدن مرزهای خود با همسایگانش دست بزند، در تعیین نهایی رژیم حقوقی دریای خزر به نتیجه‌ای نخواهند رسید.
النا دونایوا هم در این رابطه به دویچه وله می‌گوید، ایران در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ اعلام کرد بزودی استخراج و اکتشاف را آغاز خواهد کرد، اما تا به حال بیشتر تبلیغات بوده است. وی می‌افزاید: «کشورهای همسایه ایران نمی‌خواهند وضعیت خزر را بغرنج‌تر و یا بحرانی‌تر کنند. ما شاهد این بودیم که در سال ۲۰۰۱ وقتی آذربایجان اکتشاف را در مرزهایش شروع کرد ناوهای جنگی ایران تهدید کردند و این دو کشور در آستانه‌ی عملیات نظامی قرار گرفتند. از سوی دیگر کشورهای همسایه ایران در خزر به خوبی آگاهند که ایران امکان استخراج در این میادین را در شرایط تحریم‌های بین‌المللی ندارد و هیچ کشوری حاضر نیست به ایران کمک کند».
با توجه به رویدادهای کنونی خاورمیانه، اهمیت دریای خزر به لحاظ نفت و گاز بیشتر‌می‌شود. اکتشاف و استخراج نفت و گاز در عمق زیاد آب برای ایران به دلیل نیاز به سرمایه‌گذاری هنگفت توجیه اقتصادی ندارد و صرفا برای سهم‌گیری بیشتر از خزر می‌تواند باشد. ولی بیم آن نیز می‌رود که این اقدام ایران به لاینحل باقی ماندن رژیم حقوقی دریای خزر بیانجامد.
طاهر شیرمحمدی
تحریریه: بابک بهمنش