گذر از رنج‌ها؛ هر چهار ثانیه یک آواره

هفتاد میلیون و ۸۰۰ هزار نفر...  این آخرین سرشماری "کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل" از کسانی است که از ناامنی و نیستی در زادگاه‌های خود می‌گریزند. ده میلیون نفر این جمعیت، هیچ ملیت و تابعیتی ندارند. ۴۰ میلیون نفرشان آوارگانی هستند که در همان کشور خودشان در به در شده‌‌‌اند. ۲۵میلیون و ۴۰۰ هزار نفر، جنگزدگانی هستند که در کشورهای دیگر سکنی گزیده‌اند. از این تعداد، نزدیک ۲۰ میلیون نفر زیر چتر حمایتی کمیساریای عالی پناهندگان قرار دارند؛ از جمله پنج میلیون و ۵۰۰ هزار فلسطینی.

از این خیل عظیم انسانی، سه میلیون و ۱۰۰ هزار نفر در تقلای کسب پناهندگی از کشوری دیگر هستند؛ تقلایی که گاه به قعر آب‌های مدیترانه می‌انجامد و گاه به ماه‌ها سرگردانی در چادر و کانکس و خیابان‌خوابی.

فیلیپو گراندی، کمیسر عالی سازمان ملل در امور پناهندگان می‌گوید: «این ارقام با هر معیاری که بسنجیم، غیرقابل قبول هستند و بیانگر بحرانی انسانی که به همبستگی و همفکری نیاز دارند. باید بکوشیم تا در به در شدگان، جنگزدگان و پناهجویان امان یابند و هم‌زمان راه‌حلی برای منشاء مشکل پیدا کنیم.»

از سال ۲۰۰۱ سازمان ملل ۲۰ ژوئن را "روز جهانی پناهنده" نامیده است. روزی برای توجه به سرنوشت و حقوق میلیون‌ها انسان که از درگیری، آزار، پیگرد، خونریزی و خشونت می‌گریزند و امنیت را در گوشه دیگری از زمین می‌جویند.

حقوق پناهندگان و جنگزدگان

کنوانسیون بین‌المللی پناهندگان در ۲۸ ژوئیه ۱۹۵۱ در ژنو به تصویب رسیده و ۱۳۸ کشور آن را امضا کرده‌اند. در ماده یک این معاهده، کسانی حق پناهندگی دارند که به خاطر نژاد، مذهب، ملیت، وابستگی به یک گروه اجتماعی، اقلیتی قومی یا به خاطر اعتقادات سیاسی تحت پیگرد وآزار قرار گرفته و در وطن خود تامین جانی، امنیت اجتماعی و حق دادخواهی نداشته باشند.

اصلی‌ترین مسئولیتی که این کنوانسیون به دوش کشورهای عضو می‌گذارد، این است که فرد پناهنده نباید به هیچ عنوان و بهانه‌ای به کشوری بازگردانده شود که خطری را متوجه او می‌کند.  بند اول از ماده ۳۳ کنوانسیون می‌گوید: «هيچ يك از دول متعهد به هيچ نحو پناهنده‌ای را به سرزمين‌هایی نمی‌فرستند كه امكان دارد زندگی يا آزادی او را در معرض تهديد قرار دهد.»

جنایتکاران جنگی، نظامیان و نقض‌کنندگان حقوق بشر، مشمول این کنوانسیون نمی‌شوند. آلمان از کشورهایی است که حق پناهندگی را در قانون اساسی خود (ماده ۱۶) تضمین کرده است. دانمارک نخستین کشوری بود که این معاهده را پذیرفت.

کشورهای امضا کننده کنوانسیون ژنو تعهد دارند که حقوق زیر را در قبال پناهندگان و جنگزدگان رعایت کنند:

حق اخراج نشدن به استثنای موارد خاص (ماده ۳۲)، حق کار (ماده ۱۷ و ۱۹)، حق تحصیل (ماده ۲۲)، حق سرپناه (ماده ۲۱)، حق استفاده از امکانات و کمک‌های عمومی (ماده ۲۳)، حق آزادی دین (ماده ۴)، حق دسترسی به دادگاه (ماده ۱۶)، حق تردد آزاد در کشور میزبان (ماده ۲۶)، حق داشتن مدارک هویتی (ماده ۲۷)

آمارها و واقعیت‌ها

طبق تعریف سازمان جهانی مهاجرت (IOM)، مهاجر به کسی اطلاق می‌شود که محل زندگی خود را به هر دلیلی، خواسته یا ناخواسته ترک کرده‌، اما پناهجو کسی است که از جنگ یا پیگرد ناشی از اعتقادات سیاسی، دینی یا قومی گریخته باشد. بر این اساس، همه پناهجویان مهاجر تلقی می‌شوند اما همه مهاجران پناهجو به شمار نمی‌آیند.

در تازه‌ترین گزارش سازمان ملل آمده است:

• هفتاد میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در سراسر جهان در حال فرار از شرایط موجود خود هستند

• در هر چهار ثانیه، یک نفر مجبور می‌شود از زادگاه خود بگریزد

• از هر ۱۱۰ نفر، یکی در جستجوی پناهندگی است

• ۸۵ درصد پناهجویان از جهان سوم می‌آیند

• دو سوم پناهجویان به پنج کشور تعلق دارند: سوریه، افغانستان، سودان جنوبی، میانمار و سومالی

• ۵۲ درصد پناهجویان کلیه دنیا افراد زیر ۱۸ سال هستند

• دو سوم آواره‌ها در وطن خودشان در به در شده‌اند

• ترکیه میزبان سه میلیون و ۵۰۰ هزار پناهجوست

• لبنان به نسبت جمعیت‌اش بیشترین پناهجویان را دارد: از هر شش نفر در لبنان، یک نفر پناهجو و جنگزده است. 

• شمار پناهجویانی که از شرایط اقلیمی گریخته‌اند، پیوسته بیشتر می‌شود. در سال ۲۰۱۷ نوزده میلیون نفر از طوفان، سیل یا خشکسالی به کشور دیگری پناه بردند.

بی وطن‌ها؛ محرومان ازلی 

اعلامیه جهانی حقوق بشر تصریح می‌کند که هر کس حق تابعیت یک کشوری را دارد، اما حدود ۱۰ میلیون نفر در دنیا از هویت ملی محرومند. این عده شناسنامه، اوراق هویتی، گذرنامه و مدارک شهروندی ندارند. آنها نه می‌توانند درس بخوانند، نه وارد بازر کار شوند نه حرفه‌ای فرا بگیرند. آنها قشری نامرئی هستند زیرا از حقوق اجتماعی محرومند و هیچ شمرده می‌شوند.

کسانی نیز که از جنگ گریخته و هنگام گریز هیچ مدرک شناسایی با خود نداشته‌اند، افراد فاقد ملیت خوانده می‌شوند. بسیاری از سوری‌ها که به لبنان یا اردن فرار کرده‌اند در چنین وضعیتی قرار دارند. 

بزرگ‌ترین گروه فاقد  ملیت، اقلیت روهینگیا در میانمار است و تقریبا یک میلیون نفر از این قوم در حال حاضر در اردوگاه‌های بنگلادش زندگی می‌کنند. 

کشمکش‌های سیاسی

حمایت از پناهجویان یک تعهد قانونی و اخلاقی است، با این همه، پذیرش جنگزدگان و پناهجویان در کشورهای امن، دستخوش کشمکش‌های سیاسی، گرایش‌های نژاد پرستانه یا رقابت‌‌های انتخاباتی شده است.

در ترکیه که در صدر کشورهای پذیرنده قرار دارد، جنگزدگان و پناهجویان به اهرم تهدید علیه اروپا تبدیل شده‌اند. ایران ادامه میزبانی از افغان‌ها را به رفع تحریم‌های جاری علیه این کشور مرتبط می‌کند. کشمکش بر سر تقسیم عادلانه آوارگان و پناهجویان در اروپا به چالشی سیاسی تبدیل شده و ملی‌گرایی و مقاومت علیه کثرت گرایی را دامن زده است. دولت‌های دست راستی در مجارستان یا ایتالیا، از توافق‌های مهاجرتی و پناهندگی اتحادیه اروپا سر باز می‌زنند. کمپ‌های جزایر یونان مملو از آوارگان سرگشته و درمانده است و اردوگاه‌های لیبی که نخستین منزلگاه پناهجویان ‌شمال آفریقا هستند،  به زندان‌هایی در فضای باز مبدل شده‌اند. بحران‌های سیاسی و اجتماعی در آمریکای لاتین باعث شده که حتی شهروندان ونزوئلا و کلمبیا نیز به صف متقاضیان پناهندگی بپیوندند.

روز جهانی پناهنده در حالی فرا می‌رسد که سازمان‌های حقوق بشری و کنشگران حقوق شهروندی نسبت به رخنه نژادپرستی و بیگانه ستیزی در افکار عمومی جوامع میزبان هشدار می‌دهند.

هم‌زمان به ابتکار سازمان ملل، کارزای برای اعلام همبستگی از پناهجویان با هشتگ stepwithrefugees به راه افتاده است. در این کارزار که از مارس ۲۰۱۹ شروع شده، همه تشکل‌ها، مدارس، شرکت‌ها و عموم افراد به برداشتن گامی کوچک یا بزرگ برای توجه به پناهندگان فرا خوانده‌ شده‌اند. شرکت کنندگان باید حداقل یک کیلومتر راه را به نیت پناهندگان و آوارگان بپیمایند و سپس مشوق سه نفر دیگر شوند.  این کارزار، جنبه‌ای سمبلیک در همذات پنداری با طی طریق پناهجویان و جنگزدگان دارد و قرار است بیلان تصویری و محتوایی آن، روز ۲۰ ژوئن منتشر شود.