مذاکرات سوریه در تهران در سایه مخمصه ترکیه در ادلب
۱۳۹۷ شهریور ۱۵, پنجشنبه
نشست رؤسای جمهوری سه کشور ایران، روسیه و ترکیه روز جمعه ۱۶ شهریور (هفتم سپتامبر) در تهران برگزار می‌شود؛ نشستی که ابتدا قرار بود در تبریز انجام گیرد. این سومین نشست سران سه کشور بر سر سوریه است.
حسن روحانی، ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان نخستین نشست خود در رابطه با بحران سوریه را آذرماه سال گذشته (۱۳۹۶) در سوچی و دومین آن را فروردین ماه امسال در آنکارا برگزار کرده بودند.
حال سومین نشست در پایتخت ایران و در تداوم نشست‌های متعدد پیشین برگزار می‌شود. با وجود اینکه به شکل رسمی رایزنی در مورد "روند سیاسی و استقرار صلح در سوریه" محور اصلی مذاکرات تهران عنوان شده، اما به نظر می‌رسد که موضوع کانونی آن، قصد رژیم اسد برای حمله به ادلب با کمک ایران و روسیه و پاکسازی این منطقه از شورشیان باشد.
این امر با واکنش شدید آمریکا مواجه شده و طبق ارزیابی سازمان ملل نیز می‌تواند به فاجعه‌ای انسانی بینجامد. استفان دی میستورا، فرستاده ویژه سازمان ملل در امور سوریه، خواستار «اقدامات جدی برای پیشگیری از تبدیل شدن آخرین نبرد بزرگ سوریه به یک حمام خون" شده است.
ترکیه در موضوع ادلب وضعیت ویژه‌ای دارد و در تنگنا به سر می‌برد. بشار اسد اما بر تسلط بر تمامی خاک سوریه از جمله استان ادلب تأکید می‌کند.
پایگاه هوایی روسیه در حمیمیم واقع در جنوب شرقی لاذقیه قرار دارد که از مناطق مهم تحت کنترل دولت اسد و در نزدیکی ادلب است. مسکو شورشیان "هیأت تحریر شام" را به حملات پهپادی به این پایگاه متهم کرده و اخیر مواضع آنها را مورد حمله هوایی قرار داده است. روسیه با اشاره به اینکه ادلب به "لانه تروریست‌ها" تبدیل شده، "نابودی کامل" آنان را "وظیفه" خود می‌داند. گزارش‌ها اما از کشته شدن دست‌کم ۱۳ نفر، از جمله شش کودک در جریان این حملات حکایت دارند.
جمهوری اسلامی نیز به عنوان "شریک استراتژیک" سوریه اعلام کرده است که در صورت حمله ارتش این کشور به ادلب، در کنار رژیم اسد خواهد بود. رئیس جمهوری آمریکا اما در مقابل گفته است که روس‌ها و ایرانی‌ها با مشارکت در "فاجعه‌ای انسانی" مرتکب اشتباه بزرگی خواهند شد. دونالد ترامپ هشدار داده است: «جهان این رویداد را دنبال خواهد کرد و آمریکا این رویداد را به دقت زیر نظر خواهد داشت. اگر کار به کشتار و خونریزی بکشد، خشم جهان برانگیخته شده و ایالات متحده نیز بسیار خشمگین خواهد شد».
سرنوشت ادلب در دست نشست تهران
در چنین شرایطی ادلب بی‌شک بر دیگر محورهای احتمالی مذاکرات تهران سایه انداخته و قاعدتا نتایج دیدار روحانی، پوتین و اردوغان در تهران بایستی سرنوشت حمله به این آخرین منطقه تحت کنترل شورشیان در سوریه را مشخص کند.
خبرگزاری مهر روز پنجشنبه در گزارشی تحلیلی نوشت که عملیات نظامی ارتش سوریه به ادلب "به احتمال زیاد" پس از نشست تهران آغاز خواهد شد. طبق این گزارش، به احتمال «یکی از تصمیمات نشست تهران ایجاد کمربند امنیتی در ادلب با هدف تامین مرزهای ترکیه و پایگاه‌های روسیه و برخورد با جبهه النصره» خواهد بود و تهران، مسکو و آنکارا به این نتیجه رسیده‌اند که «نبرد ادلب در ترسیم مرحله حل بحران سوریه سرنوشت‌ساز است».
اما توافق سران سه کشور در تهران بر سر حمله به ادلب با موانع پیچیده‌ای روبه‌روست. از یک‌سو حمله نیروهای دولتی سوریه به ادلب می‌تواند باعث فرار دسته‌جمعی ساکنان این منطقه به ترکیه شود.
از سوی دیگر، ترکیه با مخمصه‌ای دیگر هم روبه‌رو است؛ تنگنایی که به چگونگی برخورد آنکارا با نیروهای افراطی حاضر در مناطق تحت کنترل ترکیه برمی‌گردد. بخش بزرگی از این نیروها گوش به فرمان ترکیه نیستند. نگاهی کوتاه به وضعیت ادلب، پیچیدگی شرایط را روشن‌تر می‌کند.
تحرکات ترکیه
ایران، روسیه و ترکیه تا به حال نه بار در چارچوب مذاکرات آستانه (پایتخت قزاقستان) با یکدیگر دیدار کرده‌اند تا به راهکاری برای صلح در سوریه دست یابند. در جریان این مذاکرات، بر سر مناطقی موسوم به محدوده‌های "عاری از درگیری" توافق شد. قرار بود که ناظران در این مناطق مراقب باشند تا نیروهای دولتی و شورشیان درگیر نشوند. در این میان ترکیه مسئولیت استان همسایه خود ادلب واقع در شمال غربی سوریه را برعهده دارد.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
آنکارا در عرض یک سال و نیم گذشته در ادلب ۱۲ پاسگاه و پست دیده‌بانی برقرار و هزار و ۳۰۰ سرباز مستقر کرده است. ارتش ترکیه مدت‌هاست که با تثبیت هر چه بیشتر این پایگاه‌ها، آنها را به سیستم دفاع هوایی نیز مجهز کرده است.
یکی از دلایل این امر، اعلام حمله قریب‌الوقوع به تنها مقر باقی‌مانده شورشیان در ادلب توسط بشار اسد، رئیس جمهوری این کشور است. ناظران زمینه‌سازی جدی چنین حمله‌ای را تأیید کرده‌اند.
به نظر می‌رسد که اسد اوضاع را مناسب تشخیص داده و می‌خواهد پس از حمص، غوطه شرقی در نزدیکی دمشق و درعا در جنوب سوریه، اینک ادلب را هم به کنترل نیروهای دولتی در آورد.
نبود گریزگاه
روسیه، ترکیه و ایران سال گذشته در توافقی میان خود، ادلب را یکی از مناطق عاری از درگیری تعیین کرده بودند. جهادگرایان "هیئت تحریر شام" اما شامل این توافق نمی‌شدند.
حدود دو میلیون و ۹۰۰ هزار نفر در استان ادلب زندگی می‌کنند. منابع مختلف همچنین از حضور تا ۱۰۰ هزار شورشی مسلح در این استان خبر می‌دهند. بسیاری از این شورشیان از دیگر مناطق عاری از درگیری به این استان گریخته، عقب‌نشینی کرده و یا انتقال داده شده‌اند. مسئولیت آن مناطق هم برعهده روسیه و ایران بوده است. در این مناطق اما بارها مقاومت در برابر رژیم اسد با بمباران سنگین، انسداد راه‌های رسیدن مواد غذایی و آتش توپخانه شکسته شده است.
در این میان جان‌به‌دربردگان از این دوزخ که نمی‌خواستند تحت حکومت اسد زندگی کنند، می‌توانستند به مناطق تحت مسئولیت ترکیه در ادلب بگریزند؛ اینک اما دیگر راه گریزی باقی نمانده است.
مشاور امور بشردوستانه سازمان ملل در سوریه هشدار داده است که حمله نیروهای اسد و حامیان روس و ایرانی‌اش به ادلب می‌تواند موج جدید پناهجویی را به همراه داشته باشد. جان اگلند اکیدا از ترکیه خواسته است تا در این صورت مرزهای خود را به روی پناهجویان جدید سوری بگشاید.
آنکارا اما مدت‌هاست که صدها کیلومتر مرز خود با سوریه را با دیواری بتونی مجهز به سیم‌های خاردار و برج‌های نگهبانی بسته است. به همین دلیل فرار دسته‌جمعی ناشی از حمله نظامی به ادلب می‌تواند واقعا فاجعه انسانی دیگری بیافریند.
اما دمشق به خوبی می‌داند که سرنوشت جنگ بر سر کنترل ادلب به نفع او رقم خواهد خورد. زیرا به نظر می‌رسد که اردوغان هم عملا پذیرفته باشد که تغییر رژیم مورد نظر او در سوریه نامحتمل است.
در عین حال، آنکارا سال‌ها از بخشی از شورشیان در مبارزه با رژیم اسد حمایت کرده و الآن هم به نظر نمی‌رسد که اردوغان قصد خروج نیروهایش از سوریه را داشته باشد.
"انبار" اسلام‌گرایان افراطی
ادلبِ تحت کنترل ترکیه عملا به انبار جهادگرایان و اسلام‌گرایان افراطی از سراسر دنیا تبدیل شده است. دمشق و مسکو داعیه پایان بخشیدن به این وضع را دارند. روسیه برای حل سریع این موضوع به ترکیه فشار می‌آورد. آنکارا اما در مخمصه گیر کرده است.
حدود ۶۰ درصد از مساحت حدودا شش هزار و ۱۰۰ کیلومتر مربعی این استان بزرگ زیر کنترل "هیأت تحریر شام" (جبهه نصرت سابق) است که زیر بار فرمان ترکیه نخواهد رفت.
یازده گروه غالبا اسلام‌گرای دیگر نیز اخیرا با میانجی‌گری آنکارا در جریانی موسوم به "جبهه آزادیبخش ملی" (جبهه الوطنیه للتحریر) گرد آمده‌اند که در میان آنها از جمله دو شاخه نزدیک به القاعده یعنی "احرار الشام" و "جنبش نورالدین زنکی" دیده می‌شوند؛ نیروهایی که به نظر نمی‌رسد منتظر دستور آنکارا نشسته باشند.
بسیاری از گروه‌های موجود در "جبهه آزادیبخش ملی" به شکلی کاملا مشروط از آنکارا تبعیت می‌کنند، زیرا پول، سلاح و فرمان اصلی خود را نه از آنجا، بلکه از برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس می‌گیرند.
ترکیه با افراطی‌ها چه خواهد کرد؟
جنگجویان بسیار دیگری نیز در میان شورشیان افراطی ادلب از ازبکستان، قرقیزستان، منطقه قفقاز و غرب چین می‌آیند. تعیین شمار واقعی این افراد دشوار است. اما چین برآورد می‌کند که بین هزار تا پنج هزار نفر از اویغورهای تندرو در میان این جنگجویان هستند. به همین دلیل هم پکن حتی پیشنهاد کمک به دمشق برای حمله نظامی به ادلب را مطرح کرده است.
هم‌زمان مسکو می‌خواهد جلوی بازگشت افراطی‌های منطقه قفقاز، به روسیه را بگیرد. وضع روشن است؛ در صورت حمله به ادلب برای هیچ‌کس هیچ گریزگاهی نیست. در این میان آنکارا تأکید دارد که باید میان شورشیان میانه‌رو و افراطی فرق گذاشت.
در حالی که طرف ایرانی در آستانه مذاکرات تهران سعی در جزئی نشان دادن "اختلافات" سه کشور بر سر سوریه دارد، اردوغان در مورد حمله به ادلب به دمشق هشدار داده و دی میستورا هم از پوتین و اردوغان خواسته است تا پیش از دیدار در تهران با یکدیگر تلفنی صحبت کنند.
بخش بزرگی از کسانی که در عملیات مشترک با ارتش ترکیه به منطقه کردنشین عفرین حمله کرده و آن را به تصرف خود در آوردند، جنگجویان اسلام‌گرا بودند. به گزارش سازمان‌های حقوق بشری، آنها از زمان تصرف عفرین بارها دست به رفتارهای غیرانسانی زده و حقوق بشر را نقض کرده‌اند.
رژیم اسد در درازمدت مقاومت در شمال غربی سوریه را تحمل نخواهد کرد؛ اما اینکه رفتار ترکیه با این همه افراط‌گرا در ادلب چه خواهد بود تا مانع حمله اسد و ایجاد فاجعه‌ای انسانی شود، هنوز هم معمایی سربسته است.
استفاده ایران از نشست تهران
با وجود نگرانی سازمان ملل، تهدیدهای شدید آمریکا و هشدارهای ترکیه، مقام‌های رسمی و رسانه‌های جمهوری اسلامی تلاش می‌کنند سومین دیدار رؤسای جمهوری ایران، روسیه و ترکیه را "نشستی تاریخی" برای حل بحران سوریه جلوه دهند.
حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران، گفته است که نشست تهران "به نتیجه موفقی خواهد رسید". او مدعی شده که اختلاف‌نظرهای تهران، مسکو و آنکارا بر سر سوریه "طبیعی" بوده و "نقش منفی" در پایان بخشیدن به بحران دمشق نخواهد داشت.
فلاحت‌پیشه افزوده است: «آمریکا، اسرائیل و برخی از متحدان منطقه‌ای آنها در تلاش هستند تا آخرین عملیات دولت سوریه برای بازسازی ادلب را فاجعه‌ای عظیم جلوه دهند و در همین راستا نیز کشورهای دیگر از جمله ایران و روسیه را نسبت به همکاری در این زمینه مورد تهدید قرار دادند».
در شرایطی که حکومت ایران با مشکلات بزرگ داخلی و بین‌المللی روبه‌روست، نشست سوریه و حضور پوتین و اردوغان در تهران، از اهمیت زیادی برای جمهوری اسلامی برخوردار است. با خروج آمریکا از برجام و تاریک بودن چشم‌انداز برآورده شدن توقعات ایران از سوی اروپا، در کنار وضعیت نابسامان اقتصادی و نارضایتی شدید داخلی، جمهوری اسلامی تلاش می‌کند که نشست تهران را همچون جلوه‌ای از قدرت و اعتبار خود نشان دهد.
به ادعای خبرگزاری دولتی ایرنا، میزبانی تهران از پوتین و اردوغان حاوی این پیام برای ترامپ است که گرچه جمهوری اسلامی در شرایط نامساعد اقتصادی و تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارد، «اما همچنان در جمع بازیگران منطقه‌ای بحران سوریه "سوپراستار" است».
مخالفان جمهوری اسلامی و حتی برخی منتقدان اصلاح‌طلب داخلی اما حضور ایران در سوریه، حمایت تمام‌عیار از رژیم بشار اسد و هزینه‌های سرسام‌آور مالی و سیاسی آن برای این کشور را یکی از دلایل مشکلات ایران در عرصه‌های ملی و بین‌المللی می‌دانند.
نشست تهران در عین حال جوانب دیگری هم دارد. هر سه کشور ایران، روسیه و ترکیه، هر یک به شکلی در رویارویی با آمریکا قرار گرفته‌اند. جمهوری اسلامی تلاش می‌کند تا این رویارویی‌ها را به عنوان مخرج مشترکی برای رسیدن به اهداف خود به کار گیرد. به‌خصوص ایران و ترکیه هر دو خود را قربانی "جنگی اقتصادی" می‌بینند که نتیجه آن افزایش پرشتاب نرخ ارز و سقوط ارزش پول ملی آن کشورهاست.
رئیس جمهوری روسیه هم می‌خواهد در سفر یک‌روزه‌اش به ایران، به توافق‌هایی در مورد یکی از دغدغه‌های اصلی خود یعنی آینده بازسازی سوریه دست یابد؛ امری که به نظر می‌رسد با پیشتازی روس‌ها و چینی‌ها، ایران سهم چندانی از آن نداشته باشد.
مشاور رئیس جمهوری روسیه همچنین اعلام کرده است که پوتین در سفرش به تهران، با علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی نیز دیدار خواهد کرد. پیش‌تر هم در مورد دیدار پوتین و خامنه‌ای گفته شده بود که رئیس جمهوری روسیه تصمیم‌گیرنده اصلی سیاست‌های کلان و مرکز واقعی قدرت در ایران را شناخته و ترجیح می‌دهد که مستقیما با او وارد گفت‌وگو شود.
سومین نشست رؤسای جمهوری سه کشور با وجود نگرانی‌های بین‌المللی از حمله به ادلب، تهدیدهای آمریکا و نیز با در نظر گرفتن اهداف متفاوت تهران، مسکو و آنکارا، و مهم‌تر از همه مخمصه ترکیه در آخرین مقر شورشیان در سوریه، بایستی بتواند به انتظارات عمومی در راستای پایان بخشیدن به جنگی داخلی با بیش از ۳۵۰ هزار کشته و میلیون‌ها آواره پاسخ دهد. نتیجه اما روز جمعه در تهران مشخص خواهد شد.