قصه‌ی پرغصه‌ی نیروگاه بوشهر
۱۳۸۸ آذر ۳, سه‌شنبه
اوایل امسال گفته می‌شد که تابستان دست‌کم نیمی از طرفیت تولید ۱۰۰۰ مگاواتی نیروگاه بوشهر وارد شبکه‌ی سراسری برق کشور خواهد شد. اسفند سال گذشته (۱۳۸۷) مقام‌های ایرانی حتی می‌گفتند نیروگاه بوشهر «پیش راه‌اندازی» شده و به زودی تولید برق آن آغاز خواهد شد.
وزیر انرژی روسیه علت تاخیر را «بروز برخی مشکلات و مسایل فنی» عنوان کرده است. اما کمتر ناظری اظهارات این مقام روسیه را واقعی می‌داند. نیروگاه بوشهر مطابق قرارداد می‌بایست در سال ۱۹۹۹ راه‌اندازی می‌شد. اگر تا چند سال پیش «مشکلات فنی» و «اختلاف‌های مالی» دلایل قابل‌پذیرشی در تاخیر تکمیل این پروژه بودند، در سال‌های اخیر اما «ملاحظات سیاسی» نقش بیشتر، و این اواخر حتی نقش عمده‌ای دارد.
تأخیر مجدد در راه‌اندازی نیروگاه بوشهر یک روز پس از دیدار و گفت‌وگوی باراک اوباما و دیمیتری مدودف در حاشیه نشست آسیا ـ اقیانوسیه در سنگاپور پیرامون ایران اعلام شد. مدودف و اوباما در این دیدار تأکید کردند که فرصت ایران برای پذیرش پیشنهادها پیرامون برنامه هسته‌ای این کشور رو به پایان است. این اظهارات واکنشی بود به خودداری ایران از پذیرش طرح البرادعی برای انتقال دوسوم ذخایر اورانیوم خود به خارج. منوچهر متکی گفت اورانیوم ایران به خارج منتقل نخواهد شد.
مسکو حتی از این هم فراتر رفت و برای نخستین‌بار از آغاز مناقشه‌ی اتمی ایران با غرب، اعلام کرد در صورت بی‌پاسخ ماندن پیشنهاد آژانس از سوی تهران، «گزینه‌های دیگری غیر از همکاری و گفت‌وگو» قابل بررسی و اجرا خواهد بود.
به نظر اغلب تحلیل‌گران، رفتار مسکو در ارتباط با نیروگاه بوشهر تابعی از افت‌وخیزهای مناقشه‌ی اتمی میان ایران با غرب از یکسو، و مناسبات روسیه با غرب از سوی دیگر است. با بهبود روابط مسکو و واشنگتن در ماه‌های اخیر، سرنوشت نیروگاه بوشهر بسیار بیش از گذشته با بحران اتمی ایران گره می‌خورد. اگر بحران راه‌حلی نیابد، نیروگاه پرهزینه بوشهر نیز سرانجامی نخواهد یافت.
سرآغاز پروژه‌ی بوشهر
قرارداد احداث نیروگاه اتمی بوشهر در نوامبر ۱۹۷۴ میان سازمان انرژی اتمی ایران، به ریاست دکتر اکبر اعتماد و شرکت آلمانی زیمنس به امضا رسید. پیش‌بینی شده بود که این پروژه تا پایان سال ۱۹۸۰ تکمیل و راه‌اندازی شود، اما با وقوع انقلاب در ایران متوقف ماند. تا بهمن ۱۳۵۷، رآکتور شماره یک بوشهر به میزان ۸۵ در صد و احداث رآکتور شماره دو آن نیز ۶۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشتند.
پس از انقلاب شرکت زیمنس از تکمیل پروژه خودداری کرد. از کشورهای غربی هیچ پیمانکار دیگری نیز حاضر نبود وارد چنین قراردادی با ایران انقلاب‌زده و حکومت اسیر هیجانات سیاسی آن شود. ایران در نهایت برای تکمیل آن رو به روسیه آورد. توافق‌های اولیه در این باره اوایل سال ۱۳۶۸ با سفر اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت به مسکو به عمل آمد، اما موافقت‌نامه‌ی نهایی در سال ۱۳۷۳ (۱۹۹۴) در تهران به امضا رسید.
به موجب این قرارداد مقرر شد ساخت نیروگاه تا پایان ۲۰۰۰ به پایان برسد. این قرارداد در ژانویه ۱۹۹۶ میان «سازمان انرژی اتمی ایران» و «شرکت اتم استوری اکسپورت روسیه» اعتبار اجرایی پیدا کرد. طرف روس متعهد شد تا سال ۲۰۰۰ ساخت نیروگاه را به پایان برساند.
براساس اطلاعات موجود، مبلغ کل قرارداد در این پروژه در ابتدا یک میلیارد و دویست میلیون دلار بود که با گذشت زمان و تجدیدنظرها، مبلغ آن ده درصد افزایش داشته است. سوخت نیروگاه بوشهر نیز ۵۲ میلیون دلار به انضمام کل هزینه‌های حمل تا محل نیروگاه پیش‌بینی شده بود.
ده سال وعده‌ی امروز و فردا
- مهر سال ۱۳۸۲: وزیر انژری روسیه: راه‌اندازی نیروگاه بوشهر به دلایل فنی یک سال به تأخیر می‌افتد.
- اسفند سال ۱۳۸۲: مشاور رئیس‌جمهور روسیه: راه‌اندازی نیروگاه بوشهر تا پایان ۲۰۰۵ انجام می‌شود.
- فروردین سال ۱۳۸۳: رومیانتسف: نیروگاه بوشهر اواسط ۲۰۰۵ به بهره‌برداری می‌رسد.
- تیر سال ۱۳۸۳: رئیس سازمان انرژی اتمی روسیه: نیروگاه بوشهر سال ۲۰۰۶ کارش را آغاز می‌کند.
- آذر سال ۱۳۸۳: مدیر پروژه ساخت نیروگاه بوشهر: واحد اول نیروگاه بوشهر اواخر سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری می‌رسد.
- دی سال ۱۳۸۳: سعیدی: نیروگاه بوشهر سال آینده به بهره‌برداری می‌رسد.
- اردیبهشت ۱۳۸۴: رئیس سازمان انرژی اتمی روسیه: سوخت هسته‌ای نیروگاه بوشهر پایان سال جاری میلادی یا اوایل سال آینده به ایران تحویل می‌شود.
- فروردین ۱۳۸۶: روسیه: به دلیل تأخیر در پرداخت‌های ایران افتتاح نیروگاه بوشهر با تأخیر مواجه می‌شود.
- شهریور ۱۳۸۶: متکی: سوخت نیروگاه بوشهر به زودی به ایران ارسال می‌شود.
- مهر ۱۳۸۶: پوتین: احداث نیروگاه بوشهر به علت مسائل فناوری آن سخت شده است.
- آذر ۱۳۸۶: اتم استروی اکسپورت: نیروگاه بوشهر تا پیش از پایان سال ۲۰۰۸ راه‌اندازی نمی‌شود
- دی ۱۳۸۶: متکی: تا تابستان سال آینده نیمی از ظرفیت نیروگاه بوشهر وارد مدار می‌شود.
- شهریور ۱۳۸۷: یک عضو دومای روسیه: نمی‌توان تاریخ دقیق راه‌اندازی این نیروگاه را تعیین کرد.
- مهر ۱۳۸۷: صالحی: زمان افتتاح نیروگاه بوشهر را نمی‌گویم.
- آذر ۱۳۸۷: کرینکو: روسیه کل نیروگاه بوشهر را در سال ۲۰۰۹ تکمیل می‌کند
- اسفند ۱۳۸۷: پیش راه‌اندازی نیروگاه
- تیر ۱۳۸۸: سخنگوی اتم استروی اکسپورت: به دلیل مشکلات مالی افتتاح نیروگاه با تأخیر مواجه می‌شود.
- آبان ۱۳۸۸: مدیر فنی اتم استروی اکسپورت: نیروگاه بوشهر تا آخر ۲۰۰۹ افتتاح می‌شود.
- آبان ۱۳۸۸: وزیر انرژی روسیه: برنامه اعلام شده راه‌اندازی این نیروگاه تا آخر سال ۲۰۰۹ عملی نخواهد شد.
یک نیروگاه با هزینه چهار نیروگاه
اکنون با گذشت بیش از ۱۵ سال از آغاز امضای قرارداد و ۱۰ سال از زمان مقرر برای تحویل آن، سرنوشت این پروژه هنوز در ابهام است. کارشناسان می‌گویند هزینه احداث یک نیروگاه برق هسته‌ای معادل یک میلیآرد دلار و مدت زمان مورد نیاز برای احداث آن نیز حدود ۵ سال است.
غلامرضا آقازاده، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی در سال ۱۳۸۵ از ناکارآمدی روسها در تکمیل نیروگاه بوشهر گلایه کرده و گفته بود اگر در زمان انعقاد قرارداد با روسها مسئول بود با این طرح مخالفت می‌کرد. آقازاده گفته بود، یک شرکت غربی می‌توانست با یک سوم نیروی انسانی پیمانکار روسی این پروژه را تکمیل کند.
در ده سالی که از آغاز حضور روسها در پروژه نیروگاه بوشهر می‌گذرد قریب به ۲ هزار کارگر، تکنسین و مهندس را با خانواده‌هایشان در دهکده‌ای در جنب نیروگاه مستقر شده‌اند. گفته می‌شود با پول و مدت زمانی که تاکنون برای نیروگاه بوشهر صرف شده، در شرایط عادی می‌شد ۴ نیروگاه احداث کرد.
علاوه‌براین، کارشناسان می‌گویند نیروگاه بوشهر در صورت راه اندازی تنها با ظرفیت هزار مگاوات برق وارد مدار خواهد شد. این ظرفیت در مقایسه با رقم تولید و مصرف در شبکه سراسری ایران بسیار کم است. به گفته‌ی این کارشناسان، در صورت بهره‌برداری از نیروگاه بوشهر نهایتا حدود «دو و نیم درصد» به ظرفیت تولید برق کشور افزوده خواهد شد.
چرخه‌ای از بنیان ناقص
نیروگاه بوشهر در صورت راه‌اندازی برای تولید تنها ۱۰۰۰ مگاوات برق، سالانه به ۳۰ تا ۴۰ تن اورانیوم با غلظت ۳ تا ۵ درصد نیاز دارد. دولت ایران مدعی است که هدفش از غنی‌سازی اورانیوم تامین سوخت مورد نیاز برای نیروگاه‌های اتمی کشور است. بنابر داده‌های موجود، در چهار سال گذشته ایران تنها حدود ۲ تن اورانیوم کم‌غلظت تولید کرده است. حتی اگر این کشور ظرفیت تولید خود را تا ده برابر افزایش دهد، بازهم قادر به تهیه سالانه ۳۰ تا ۴۰ تن سوخت موردنیاز برای نیروگاهی چون بوشهر نخواهد بود. از سوی دیگر، اگر چنین ظرفیتی هم فراهم شود، ایران فاقد معادن سنگ اورانیوم کافی است. کارشناسان می‌گویند منابع شناخته شده سنگ اورانیوم در طبیعت ایران اگر بطور کامل هم استخراج شود، برای تامین نیاز یک سال کشور هم کفایت نمی‌کند.
در مقابل این چرخه‌ی ناقص، به شدت پرهزینه و چالش‌برانگیز انرژی اتمی، ایران دارای منابع سوخت فسیلی بسیار ارزانی است که می‌توان با احداث نیروگاه‌های حرارتی و گازی به تولید برق با هزینه‌ی بسیار کم پرداخت. فن‌آوری ساخت این نیروگاه‌ها هم‌اکنون در کشور وجود دارد. در این میان نیروگاه‌های «سیکل-ترکیبی» به دلیل راندمان بالا و گاز ارزانی که عمدتاً سر چاه‌های نفت سوزانده می‌شوند، مقرون به صرف‌ترین گزینه برای تولید برق هستند. ایران در ضمن دارای ظرفیت‌ها و امکانات بسیاری در در زمینه تولید انرژی‌های تجدیدپذیر است. بهره‌وری از امکانات نیز می‌تواند بخش قابل اعتنایی از نیازهای انرژی ایران را تآمین کند و ساخت بحث‌برانگیز نیروگا‌های اتمی را بلاموضوع سازد.
نویسنده: مصطفی ملکان
تحریریه: رضا نیکجو