صنعت چاپ، صنعتی که هر روز دولتیتر میشود
۱۳۸۸ شهریور ۱۰, سه‌شنبه
برنامههای روز صنعت چاپ، از نهم شهریور آغاز شد و تا دوازدهم ادامه دارد. بخشی از برنامهها نیز به بعد از ماه رمضان موکول شده است. تجلیل از پیشکسوتان و بانوان فعال در صنعت چاپ از جملهی برنامههای امسال است. روز صنعت چاپ همچنین بهانهای است برای طرح مسائل این حوزه که بی‌شباهت با معضلات دیگر حوزههای صنعت کشور نیست؛ کمبود سرمایه، پایین بودن سطح مهارت‌های حرفهای، ضعف بخش خصوصی و دخالتهای دولت از جملهی این معضلات هستند که همه به نوعی در ارتباط با یکدیگر قرار دارند.
جشنواره یا نمایش پرخرج؟
برنامههای نهمین دورهی جشنوارهی صنعت چاپ کمابیش به دورههای پیش میماند: برگزاری همایشها، نشستهای تخصصی و انتخاب برترینهای حوزهی چاپ در هر دوره تکرار میشود. برخی از منتقدان در سودمندی چنین جشنوارههایی تردید جدی دارند. اینان معتقدند، ریخت و پاشهای فراوان و صرف هزینههای گزاف برای برگزاری همایشها در مجللترین هتلها و تالارهای تهران سود چندانی به حال صنعت چاپ ندارد. ظاهرا برگزارکنندگان این جشنواره نیز به این موضوع آگاهاند. جلال ذکایی، مدیرکل دفتر امور چاپ وزارت ارشاد، ۲۶ مرداد ماه ۸۸، در نشست معرفی برنامههای بخش مسابقه تخصصی نهمین جشنواره صنعت چاپ، گفت: «در سالهای قبل، همه دستاندرکاران حوزه چاپ در این جزیره نشسته بودند و با انتخاب آثار برتر در جشنواره يكديگر را تشويق می‌كردند كه اين روند خطری جدی برای صنعت چاپ كشور است.» او در ادامه ادعا میکند: «امروز جشنواره چاپ، محفلی برای به رسميت شناختن صنعت چاپ به عنوان یک صنعت مستقل است.» رقابت نابرابر بخش خصوصی با دولت در صنعت چاپ از اصلیترین گلایههای فعالان این بخش است که دخالتهای دولت را دلیل اصلی عدم استقلال خود میدانند.
صنعتی وابسته به واردات
صنعت چاپ صنعتی کاملا وابسته به خارج است. از دستگاه چاپ و فیلم و زینک تا کاغذ و مرکب، همه عمدتا از خارج وارد میشوند. چاپخانههای ایران پیش از انقلاب سال ۵۷ از جدیدترین تکنولوژی روز دنیا استفاده و تجهیزات خود را دائم به روز می‌کردند. این کار با توجه به بحرانهای پس از جنگ با عراق، از جملهی تحریمها و سیاستهای تجاری و ارزی دولت، تقریبا برای بخش خصوصی ناممکن شد. بزرگترین و مدرنترین چاپخانههای امروز ایران به دولت تعلق دارند. تا اوایل دههی هشتاد خورشیدی واردات دستگاههای مورد نیاز چاپخانهها برای بخش خصوصی ممنوع بود. نایب رئیس اتحادیه چاپخانهداران، محمد بلالی، مهرماه ۸۳ به روزنامه همشهری گفت، نزدیک به ۷۵ درصد از ماشین آلات چاپخانههای غیردولتی فرسوده و از رده خارج هستند. آزادسازی واردات کمک چندانی به بخش خصوصی نکرده است. این بخش سرمایهی لازم برای این کار را در اختیار ندارد. مهم‌تر از آن، سرمایهگذاریهای کلان در شرایطی که دولت رقیب اصلی بخش خصوصی است، کاری پرخطر محسوب میشود.
رقابت با بخش خصوصی با بودجهی عمومی
دولت و نهادهای دولتی برای تجهیز چاپخانههای خود در حقیقت از بودجهی عمومی استفاده میکنند. وزارتخانهها با ارزی که برای واردات در اختیار دارند، دستگاههای مورد نیاز خود را با قیمتی بسیار پایینتر از بخش خصوصی وارد کشور میکنند. نتیجهی این سیاست دور کردن بخش خصوصی از رقابت و به ورشکستگی کشاندن چاپخانههای خصوصی است. چاپخانههای دولتی و موسسههای وابسته به آن از ۱۸ واحد در دوران پیش از انقلاب به بیش از ۴۰۰ واحد افزایش یافتهاند. وزارت ارشاد مرجع صدور مجوز برای راهاندازی چاپخانه و واردات ماشین آلات است. این وزارتخانه خود صاحب یکی از سه چاپخانهی بزرگ کشور است. چاپخانههای عظیم «شرکت افست» و «شرکت چاپ و نشر ایران» همراه با چاپخانه وزارت ارشاد با تجهیزات و امکاناتی که با یارانههای دولتی وارد میکنند، رقیب بلامنازع تمام چاپخانههای غیردولتی در بخش تولید کتاب هستند.
انحصار چاپ کتابهای درسی
حکایت چاپ کتابهای درسی نمونهای گویا از رقابت نابرابر دولت با بخش خصوصی در این صنعت است. حدود ۹۰ درصد از کتابهای درسی در سه چاپخانه یاد شده تولید میشوند. امسال توزیع کتابهای درسی، با ۹۳۷ عنوان و در تیراژ ۱۴۰ میلیون نسخه از پانزدهم شهریور آغاز میشود. برای دریافتن ابعاد نقش کتابهای درسی در صنعت چاپ، باید در نظر داشت که کل کتاب‌هایی که در سال ۸۷، در تمام موضوعها و از جمله کتابهای کمک درسی، در ایران منتشر شده ۲۱۸ میلیون نسخه بیشتر نبوده است. بسیاری از همین کتابها نیز در چاپخانههای دولتی منتشر شدهاند. واحد مرکزی خبر نهم شهریور از قول مدیرکل چاپ و توزیع کتابهای درسی وزارت آموزش و پرورش گزارش میدهد، دولت برای چاپ کتابهای درسی تنها ۴۲ میلیارد تومان یارانهی کاغذ پرداخت کرده است.
چاپ، در بخشهایی چون بسته‌بندی صنایع غذایی که بخش بزرگی از فعالیتهای چاپخانهها را به خود اختصاص میدهد، محتاج دستگاههایی است که اغلب چاپخانههای خصوصی ندارند و از وارد کردن آنها نیز عاجزند. در حالی‌که قوانین سختگیرانه دست و پای بخش خصوصی را برای سرمایهگذاری در صنعت چاپ بسته است، نهادهایی چون وزارت ارشاد با استفاده از ارز ارزان دولتی مشغول تجهیز و گسترش چاپخانههای خود و راهاندازی واحدهای عظیم در شهرهایی چون قم و مشهد هستند. بیجهت نیست که این نهادها چند سالی است چشم به بازار کشورهای همسایه دوختهاند.
رخنه در بازار چاپ همسایگان
اول خرداد ماه ۸۸ مسئولان فرهنگی کردستان عراق به ایران آمدند و از جمله در مورد چاپ کتابهای درسی ۴۸۰ هزار دانشآموز این منطقه با مدیرکل دفتر امور چاپ وزارت ارشاد مذاکره کردند. ایران برای سهیم شدن در چاپ کتابهای درسی همسایگان در وهلهی اول به عراق و افغانستان نظر دارد. رضا رضایی، رییس اتحادیه صادرکنندگان صنعت چاپ، ۲۸ شهریور ۸۵ به خبرگزاری کتاب گفت، ایران فعالانه در مناقصه چاپ ۱۷ میلیون جلد کتاب درسی مقطع متوسطه کشور افغانستان شرکت میکند. روزنامه جمهوری اسلامی یک روز بعد به نقل از روابط عمومی معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد نوشت، بيش از چهار ميليون و ششصد هزار جلد كتاب درسی عراق در ایران به چاپ رسيده است. رضایی همچنین از چاپ بخشی از کتابهای درسی عراق در سال ۸۴ خبر داده بود. خبرهایی که در این زمینه منتشر شده گاهی ضد و نقیض بوده است.
خبرهای مبهم و ضد و نقیض
رضا رضایی اردیبهشت سال ۸۸ در حاشیه نمایشگاه کتاب اظهار داشت، رایزنی وتوافقهایی برای چاپ کتابهای درسی افغانستان در ایران انجام شده است. چند روز پس از این اظهارات، دوم خرداد، زهره مظهری، رئیس اداره صادرات دفتر چاپ وزارت ارشاد، خبر داد: «قرارداد چاپ کتابهای درسی افغانستان در ایران به دلایلی فسخ شده است.» او علت این ناکامی را یکدست عمل نکردن مسئولان صنعت چاپ کشور عنوان کرد و افزود، سال گذشته نیز اتفاق مشابهی در مورد چاپ کتابهای درسی عراقیها رخ داده است. جلال ذکایی ظاهرا در اشاره به همین مورد نوزدهم مرداد ماه ۸۸ گفت: «متاسفانه تجربه تلخی در مورد کشور عراق توسط یک گروه انجام شد که آسیب حیثیتی زیادی به صنعت چاپ ما وارد کرد.» او به «این گروه» و جزییات آن تجربهی تلخ اشاره‌ای نکرد. ذکایی این سخنان را در روزی بیان کرد که، برخلاف گفتههای زهره مظهری، خبر قطعی شدن قرارداد چاپ کتابهای درسی افغانستان را میداد. او میگوید: «خوشبختانه اخیراً با تلاشی که دوستان ما در صنعت چاپ انجام داده‌اند، قرارداد چاپ کتابهای درسی افغانستان به امضاء رسید و بناست که یکی از شرکتهای بزرگ چاپی در ایران این کار را انجام دهد.» او نام این شرکت را در ابهام نگه داشته، اما با توجه به شواهد موجود باید یکی از شرکتهایی باشد که به «دوستان» تعلق دارد.
از میان رفتن امکان رقابت آزاد در صنعت چاپ
جمهوری اسلامی قصد دارد از طریق مشارکت در چاپ کتابهای درسی در افغانستان راهی برای ورود به بازار چاپ انبوه کتاب در دیگر کشورهای منطقه، از جمله تاجیکستان نیز باز کند. اگر این طرحها با موفقیت به اجرا درآید، در نهایت به رونق کار چاپخانههای دولتی منجر خواهد شد. در ایران تعداد واحدهای خصوصی فعال در عرصهی چاپ از دولتیهای بسیار بیشتر است، اما حجم کار موسسههای دولتی قابل قیاس با بخش خصوصی نیست. تعداد اندکی چاپخانهی دولتی، همانگونه که در نمونه کتابهای درسی مشاهده میشود، صدها برابر هزاران موسسه خصوصی خدماتی چاپی ارائه میدهند. در کنار فعالیتهای رسمی دولتی باید حضور بخش بزرگی از منسوبان و نزدیکان حکومت را نیز در نظر داشت که با بهرهگیری از ارتباطهای ویژه وارد این عرصه شدهاند و امکان رقابت را از بخش واقعا خصوصی گرفته‌اند. برخی از چاپخانهداران میگویند، وزارت ارشاد همانقدر که در دادن مجوز ایجاد چاپخانه و وارد کردن دستگاههای مورد نیاز به افراد عادی سختگیر است، در برابر عدهای دیگر از جمله برخی از کارمندان بازنشستهی خود گشادهدستی میکند. در نظر بسیاری از دستاندرکاران چاپ، ممکن است با محول کردن سرنوشت این صنعت به وزارت ارشاد که با صنایع بیگانه است، اهداف دیگری دنبال شود. با تجربهی سالهای اخیر، ادامهی این وضعیت تنها تضعیف بخش خصوصی و از میان بردن امکان رقابت آزاد را در پی خواهد داشت.
بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: بابک بهمنش