سود و زیان سیاست حذف دلار از سیستم مالی ایران
۱۳۹۶ اسفند ۱۲, شنبه
بانک مرکزی ایران روز چهارشنبه ۹ اسفند (۲۸ فوریه) برای مقابله با نوسانات شدید بازار ارز با انتشار ابلاغیه‌ای سیاست پولی جدیدی را به مورد اجرا گذاشت. بر اساس این سیاست پولی و مالی جدید، ثبت سفارش واردات با دلار آمریکا ممنوع شده است.
این اقدام بانک مرکزی در تکمیل سیاست گواهی سود سپرده و پیش‌فروش سکه بود. سیاست‌هایی که با هدف کاستن از نقش دلار در بازار ارز کشور و ایجاد زمینه‌های جایگزین کردن ارز کشورهای دیگر پیش بینی شده بودند.
نقش دلار در اقتصاد جهان
دلار در اقتصاد جهان دو نقش متفاوت را ایفا می‌کند و از این رو سیاست حذف دلار از سیستم پولی و مالی ایران تنها با در نظر گرفتن این دو نقش متفاوت ممکن است.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
یکی از این نقش‌ها، محاسبه‌ای است و دیگری مبادله‌ای. به سخن دیگر، صرف‌نظر از اینکه دلار چه حجمی از پول در گردش جهان را به خود اختصاص دهد، در محاسبات مالی و معاملات بازرگانی جهان نقش‌آفرینی می‌کند.
بیشتر بخوانید: آیا افزایش نرخ سود مشکل بازار ارز و گرانی دلار را حل می‌کند؟
نقش محاسبه‌ای دلار باعث شده که این واحد پولی به "ارز مرجع" بدل شود. نقش مبادله‌ای دلار را در اقتصاد "ارز عملیاتی" می‌خوانند.
۱. دلار به‌مثابه واحد سنجش
دلار به‌مثابه ارز مرجع، برای کشورهای صادر کننده نفت و گاز، و به این ترتیب برای ایران، اهمیتی مضاعف می‌یابد. واژه‌ی پترودلار در واقعیت امر ناظر بر رابطه بین دلار و نفت است.
برخی از کارشناسان این رابطه را محصول مناسبات مالی آمریکا و عربستان، به عنوان بزرگترین صادرکننده نفت می‌دانند. گفته می‌شود که معاملات نفتی و تسلیحاتی بین آمریکا و عربستان در سال‌های دهه هفتاد، نقش دلار را به‌مثابه ارز مرجع بهای نفت در جهان تثبیت کرد. نقشی که عملا پس از جنگ جهانی دوم برعهده دلار قرار گرفته بود.
تلاش برای کاهش نقش دلار در بازارهای جهانی انرژی پدیده جدیدی نیست و این موضوع ربطی به سیاست اخیر ایران ندارد. به عنوان نمونه، روسیه، چین و اتحادیه اروپا نیز عملا در این راستا گام‌بر می‌دارند.
چین بر آن بوده تا بخشی از معاملات نفتی خود را با واحد پولی خود، یعنی "یوان" انجام دهد. در همین رابطه چین و جمهوری اسلامی ایران در ماه دسامبر تصمیم گرفتند تا قراردادهای مربوط به معاملات نفتی را بر پایه "یوان" پیش ببرند.
از آنجا که چین با واردات ۷ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه نفت در روز، بزرگترین وارد کننده نفت در سطح جهان است، افزایش نقش یوان در واردات نفت این کشور می‌تواند از نقش دلار به‌مثابه واحد سنجش بهای نفت بکاهد.
افزون بر آن، چین بخشی از معاملات طلا را نیز بر پایه یوان تنظیم کرده است. رهبری چین بر آن است تا بر نقش "یوان" در جهان بیافزاید و از این منظر با آمریکا رقابت کند. همان سیاستی که اتحادیه اروپا با واحد پولی مشترک خود، یعنی یورو دنبال می‌کند.
کاهش نقش دلار برای روسیه نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پوتین در جریان سفر خود به تهران و دیدارش با خامنه‌ای و روحانی موضوع حذف دلار یا کاهش نقش آن را در معاملات اقتصادی دو کشور مطرح کرده بود.
موضوعی که در جریان سفر روحانی به مسکو نیز پیگیری شد. افزون بر آن روسیه نیز بر آن است تا همین سیاست را در معاملات خود با کشورهای آسیایی نیز دنبال کند.
۲. دلار به‌مثابه واحد مبادله
دلار در چارچوب بازار انرژی در جهان تنها به‌مثابه واحد سنجش و ارزش‌گذاری نفت و گاز کارکرد ندارد، بلکه ارز عملیاتی در حوزه معاملات نفت و گاز است.
به سخن دیگر، بخش عمده‌ی مبادلات در بازار انرژی جهان با دلار صورت می‌گیرد. در این بین، نقش عربستان سعودی، امارات و سایر کشورهای عربی صادر کننده نفت نیز، بی تاثیر نبوده است.
افزون بر آن، چون دلار مبنای محاسبه ارزش نفت است، معاملات جهانی نیز با دلار صورت می‌گیرد. استفاده از هر واحد ارزی دیگر، مستلزم محاسبه روزانه نرخ برابری آن ارز در قیاس با دلار آمریکا است و چنین امری می‌تواند بر نقل و انتقالات بانکی ارزش سفارش نفت تاثیر نهد.
نقش دلار در اقتصاد جهان تنها محدود به بازار انرژی نمی‌شود. بسیاری از معاملات بازرگانی در جهان نیز بر پایه دلار صورت می‌گیرد. همین امر نیز می‌تواند بر سیاست حذف دلار به‌مثابه ارز مرجع در مبادلات تجاری تاثیر نهد.
ایران و دلار
نقش دلار در ایران در سایه تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های ناظر بر نقل و انتقالات ارزی عملا کاهش یافته بود. در واقعیت امر، ثبت سفارش‌های وارداتی در ایران از دو طریق صورت می‌گیرد: از طریق بانک‌ها و از طریق منابع مالی خصوصی.
از آنجا که به علت تحریم‌های آمریکا، امکان تسویه دلاری برای سیستم بانکی کشور وجود ندارد، واردات ایران عمدتا بر پایه ارزهای دیگر و از جمله بر پایه یورو صورت می‌گیرد.
بیشتر بخوانید: دستگیری صرافان بی‌اعتنایی محض به علم اقتصاد است
خبرگزاری ایسنا به نقل از مهدی کسرایی‌پور، مدیرکل سیاست‌ها و مقررات ارزی بانک مرکزی نوشته که به دلیل عدم دسترسی به مکانسیم تسویه دلاری ظرف سال‌های اخیر از طریق بانکی "هیچ ثبت سفارش دلاری" صورت نگرفته است.
به عبارت دیگر، ابلاغیه بانک مرکزی در زمینه منع ثبت سفارش با دلار رسمیت دادن به وضعیتی است که عمدتا جریان دارد. ثبت سفارش غیر بانکی واردات نیز که گویا دلار آن از طریق صرافان تهیه می‌شود، نمیتواند رقم قابل ملاحظه‌ای باشد.
نقش دلار در واردات و صادرات ایران
واردات ایران در سال ۹۵ حدود ۴۳ میلیارد دلار بوده است. بخش اعظم واردات ایران در آن سال از کشورهای آسیایی و اروپایی بوده و تنها یک در صد آن مربوط به واردات از آمریکا بوده است.
صادرات ایران در همان سال نیز حدود ۴۴ میلیارد دلار اعلام شده است. میزان صادرات ایران به آمریکا حدود سه دهم درصد بوده است.
نقش نازل سطح بازرگانی ایران و آمریکا از یکسو و عدم دسترسی به مکانسیم تسویه دلاری برای سیستم بانکی عملا نشان می‌دهد که ثبت یا عدم ثبت سفارش به دلار نقش تعیین کننده‌ای در نوسانات بهای دلار در بازار ارز ایران نداشته است.
سود و زیان‌های حذف دلار
مهم‌ترین سود حذف دلار از سیستم مالی کشور، ایجاد آمادگی برای مقابله با پیامدهای ناشی از تداوم یا حتی تشدید تحریم‌های اقتصادی ایران است. همین موضوع باعث شده است که بسیاری از کارشناسان از این ایده پشتیبانی کنند.
اما این تصور که کاهش نقش دلار می‌تواند باعث ثبات در بازار ارز کشور شود، تصور صحیحی نیست. فرهاد احتشام‌زاد، رئیس فدراسیون واردات در گفتوگو با روزنامه "دنیای اقتصاد" به درستی به این نکته اشاره کرده که کاهش نقش دلار عملا باعث افزایش نقش ارزهای جایگزین می‌شود و نوسانات حاکم بر بازار ارز از دلار به ارزهای دیگر منتقل شده و به جای خود باقی می‌ماند.
لازم به یادآوری است که نوسانات حاکم بر بازار ارز ایران تنها محدود به دلار نمی‌شود. بهای یورو و پوند نیز از جمله در قیاس با ریال افزایش یافته است.
در واقعیت امر، در نوسانات اخیر حاکم بر بازار ارز، این دلار نبوده که گران شده است، بلکه این ریال بوده که ارزش خود را از دست داده است. نادیده گرفتن این نکته می‌تواند در تعیین سیاست‌های پولی و مالی ایران منجر به خطاهای محاسباتی شود.
مهم‌ترین زیان ناشی از استفاده از ارزهای جایگزین بالارفتن هزینه واردات است. محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات ایران در گفتوگو با خبرگزاری فارس با اشاره به نقش دلار به‌مثابه ارز مرجع به نکته مهمی اشاره می‌کند.
به باور او، واردات کالایی با یک ارز جایگزین از فروشنده‌ای که کالای خود را به دلار عرضه می‌کند به این معنی است که «وارد کننده به‌صورت رسمی باید هزینه خرید و فروش ارز را پرداخت کند و پرداخت چنین هزینه‌ای افزایش قیمت را به دنبال دارد.»