بیش از ۱۰ سال است که سازمان ملل گزارشگر ویژه حقوق بشر برای ایران تعیین کرده است. در طول این ۱۰ سال جمهوری اسلامی هیچگاه به هیچکدام از این گزارشگران ویژه اجازه سفر به ایران را نداده است هرچند این درخواست بارها و بارها مطرح شده است.
حالا که برای اولین بار شورای حقوق بشر، کمیته ویژه حقیقت‌یاب برای رسیدگی به سرکوب معترضان در جریان جنبش "زن، زندگی، آزادی" تشکیل داده و قرار است در ماه مارس (اسفندماه) اولین گزارش تفصیلی این کمیته به نشست شورای حقوق بشر ارائه شود، ناگهان اعلام می‌شود که معاون کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل، ندا النشیف قرار است در اولین روزهای ماه فوریه، یک ماه پیش از ارائه گزارش کمیته حقیقت‌یاب، به ایران سفر کند.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
در فاصله کوتاهی پس از اعلام این خبر، موجی از اعتراضات و درخواست‌ها از سوی ایرانیان و نهادهای حقوق بشری برای لغو یا تعویق این سفر به راه افتاد.
یکی از این اقدام‌ها، راه‌اندازی کارزاری اینترنتی برای جمع‌آوری امضا با درخواست "تعلیق" و نه "لغو" این سفر است. این کارزار به همت سعید دهقان، مدیر موسسه حقوقی بین‌المللی "پارسی لا" (Parsi Law) و مدیر پروژه حقوق بشر تاریخ شفاهی ایران با همکاری آتنا دائمی، زندانی سیاسی سابق راه‌اندازی شده و تا لحظه تنظیم این گزارش بیش از ۱۹۰۰ نفر آن را امضا کرده‌اند.
یکی از انتقادهای همیشگی فعالان حقوق بشر و نیز مقامات سازمان ملل به جمهوری اسلامی این بوده که اجازه سفر بازرسان سازمان ملل به ایران را نمی‌دهد. حالا این اجازه برای معاون کمیسر عالی حقوق بشر صادر شده است. از سعید دهقان می‌پرسیم دلیل این مخالفت‌ها با این سفر پس از این همه سال انتظار برای رفتن یکی از بازرسان سازمان ملل به ایران چیست؟
بیشتر بخوانید: گزارش کمیته حقیقت‌یاب: آمار واقعی زندانی‌ها بسیار بیشتراست
این حقوقدان به استاندارد دوگانه جمهوری اسلامی در "سوءاستفاده" از پلتفرم سازمان ملل برای مقاصد خودش اشاره می‌کند که در آن گزارشگران، مصوبات و قطعنامه‌های این نهاد مورد بی‌توجهی و بی‌احترامی مقامات جمهوری اسلامی قرار می‌گیرد اما "با استفاده یا بهتر بگوییم سوءاستفاده از پلتفرم سازمان ملل برای تبلیغات و ترویج مسائل ایدئولوژیک خودش بازی سیاسی راه می‌اندازد".
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
اشاره دهقان به موضع‌گیری جمهوری اسلامی در قبال تشکیل کمیته حقیقت‌یاب است. مقامات جمهوری اسلامی پس از تشکیل این کمیته اعلام کردند که آن را به رسمیت نمی‌شناسند و با آن همکاری نخواهند کرد.
"نمایشی برای تاثیرگذاری بر اعضای شورای حقوق بشر"
سعید دهقان همچنین به زمان این سفر، یک ماه پیش از ارائه اولین گزارش کمیته حقیقت‌یاب به شورای حقوق بشر سازمان ملل و تاثیر این گزارش بر تمدید ماموریت این کمیته اشاره کرده و می‌گوید: «بیش از یک سال روی این گزارش کار شده، همه ما اسناد و مدارک جنایات اعم از تجاوز، شکنجه و اعدام معترضان و هزاران فجایع دیگر را ارائه دادیم و این گزارش تاثیر به سزایی برای تمدید ماموریت کمیته حقیقت‌یاب دارد.»
او افزود: «ما برای آینده ایران و زمان عدالت انتقالی و برای دادگاه‌های بین‌المللی مثل دادگاه کیفری لاهه شدیدا به این مستندسازی‌ها نیاز داریم. بنابراین در این مقطع، این سفر یک نمایش از سوی جمهوری اسلامی است برای لابی با کشورهای عضو شورای حقوق بشر به منظور تاثیرگذاری بر رأی آنها برای تمدید ماموریت کمیته حقیقت‌یاب.»
به عقیده او هدف اصلی مقامات جمهوری اسلامی از صدور اجازه این سفر در چنین مقطعی، تنها عدم تمدید ماموریت کمیته حقیقت‌یاب است.
مخالفت با "بازدید تکنیکی" و نه "بازدید تحقیقاتی"
نکته دیگری که سعید دهقان به آن اشاره می‌کند، نوع این سفر است که به گفته او و بر اساس آنچه رسما از ژنو شنیده شده، این سفر یک "بازدید تکنیکی" است و نه "بازدید تحقیقاتی" و کلیدواژه سفر تکنیکی، گفت و گو و مذاکره است که به نظر آقای دهقان در هر جایی می‌تواند صورت بگیرد و لازم نیست حتما در جغرافیای ایران باشد.
تحقیق و بازدید از زندان‌ها یا دیدار با خانواده‌های قربانیان و زندانیان جزو بایدهای سفر تکنیکی نیست و هدف آن نیز دیدار با مسئولان و گفت‌وگو با آنهاست. اگر هم دیداری از زندان‌ها صورت بگیرد، دیداری از پیش برنامه‌ریزی‌شده و محدود خواهد بود، مانند آنچه در سال ۲۰۱۷ اتفاق افتاد.
در تیرماه ۱۳۹۶ برخی از سفرای کشورهای خارجی از زندان اوین دیدار کردند. این دیدار کاملا سازمان‌دهی شده و برنامه‌ریزی شده بود.
بیشتر بخوانید: فراخوان کمیته حقیقت‌یاب سازمان ملل برای ارسال شواهد و اطلاعات
آتنا دائمی و گلرخ ایرایی، دو فعال مدنی که آن زمان در اوین بودند پس از خواندن خبر این دیدار در روزنامه‌ها از آن مطلع شدند و در نامه‌ای، برنامه‌ریزی‌های انجام شده برای این دیدار را افشا کردند.
آنها در این نامه خطاب به بازدیدکنندگان خارجی نوشتند: «زندانیان را به بهانه‌های دادگاه و بیمارستان از بند خارج کرده و به انفرادی‌های دو−الف بردند و تا خروج شما از زندان در آنجا به اجبار ماندند که نه آنها شما را ببینند و نه شما آنها را.»
این دو زندانی سیاسی در ادامه نامه خود نوشتند: «آیا برایتان گفته شده که چند زندانی تمام مدت حبسشان را در سلول‌های انفرادی بازداشتگاه‌ها مى‌گذرانند؟ افرادی همچون محمدعلی طاهری که بیش از ۵ سال است که در سلول‌های انفرادی دو-الف سپاه پاسداران به سر می‌برد.»
طاهری در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۸ پس از ۷ سال و نیم از زندان آزاد شد.
انتشار این نامه، برنامه از پیش تعیین‌شده مقامات جمهوری اسلامی برای این بازدید را افشا کرد. حالا نیز نگرانی فعالان حقوق بشر تکرار همین سناریو است.
سعید دهقان با اشاره به دیدار سفرای خارجی از زندان و افشای آنچه پیش آمده بود، به دیدار گزارشگر ویژه تحریم‌ها، آلنا دوهان از ایران اشاره می‌کند که در اردیبهشت ۱۴۰۱ انجام شد و به گفته او "در یک حصار امنیتی از فرودگاه تهران داخل و از همین فرودگاه خارج شد".
به گفته سعید دهقان، دیدار معاون کمیسر حقوق بشر بدون ملاقات با خانواده‌های قربانیان، زندانیان سیاسی و فعالان مدنی تنها "به نفع یک نظام مستبد دینی است که همچنان بتواند بازی‌های سیاسی و لابی‌گری‌اش را با این نمایش مضحک تکراری دنبال کند."
"تعلیق و نه لغو"
سعید دهقان تاکید می‌کند که کمپین جمع‌آوری امضا برای "تعلیق" سفر معاون کمیسر عالی به ایران است و نه لغو آن. او با تاکید بر اینکه راه‌اندازان این کمپین هیچ مخالفتی با گفت‌وگو ندارند، بر لزوم "دوطرفه" بودن گفت‌وگو و تعامل تاکید می‌کند.
این حقوقدان تصریح کرد: «برای یک نهاد حقوق بشری گفت‌وگو لازم است اما وقتی طرف مقابل، کمیته حقیقت‌یاب را به رسمیت نمی‌شناسد، گزارشگر ویژه را راه نمی‌دهد و هر اقدامی هم از سوی این نهاد انجام می‌شود آن را محکوم می‌کند، در چنین شرایطی رابطه یکطرفه است... پس ما با اصل گفت‌وگو موافقیم اما این شیوه به هیچ‌وجه قابل دفاع نیست.»
او تاکید می‌کند که به همین دلیل آنها خواهان لغو سفر نیستند چون نمی‌خواهند راه گفت‌وگو را مسدود کنند بلکه خواهان به تعویق افتادن آن تا زمانی هستند که "این راه دوطرفه شده" و شرایط گفت‌وگو فراهم باشد.
دهقان می‌گوید که این "شرایط" برای گفت‌وگو "پس از برگزاری نشست حقوق بشر و به شرط استماع گزارش کمیته حقیقت‌یاب و تصمیم شورای حقوق بشر برای تمدید یا عدم تمدید ماموریت کمیته حقیقت‌یاب" فراهم می‌شود.
نگرانی آخر
علیرغم همه این هشدارها اما هنوز کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل لغو سفر معاون این نهاد به ایران را اعلام نکرده و ممکن است این سفر انجام شود و مقامات جمهوری اسلامی، معاون کمیسر را نیز مانند سفرای خارجی در سال ۱۳۹۷ به سالن‌های "از قبل آماده‌شده و تمیز و شیک" ببرند تا او را قانع کنند که وضعیت زندانیان در ایران اصلا دشوار نیست.
سعید دهقان می‌گوید حتی ممکن است دیداری هم با برخی خانواده‌های کشته‌شدگان که نزدیک به حکومت هستند، ترتیب بدهند تا آنچه را که مورد نظر حکومت است، بیان کنند.
به تمامی این دلایل، سعید دهقان امیدوار است که اگر ندا النشیف به دلیل "جاه‌طلبی" یا هر دلیل دیگری مُصر بر انجام این سفر است، چند سوال را از خودش بپرسد: «چرا گزارشگر ویژه حقوق بشر را راه ندادند ولی من را راه می‌دهند و چرا کمیته حقیقت‌یاب را به رسمیت نمی‌شناسند ولی به من اجازه سفر داده‌اند؟ چرا امثال من و گزارشگر ویژه تحریم مثل خانم دوهان را راه می‌دهند؟»
و البته نکته آخر که پیشتر هم از سوی سایر مخالفان این سفر مثل شیرین عبادی مطرح شده بود، موضوع حجاب اجباری است.
سعید دهقان می‌گوید "رفتن خانم ندا النشیف به ایران با روسری یک دهن‌‌کجی به جنبش مدنی زنان شجاع و آگاه ایرانی است" حتی اگر با این توجیه که "قانون ایران است"، انجام بگیرد.
این حقوقدان در توضیح افزود: «این یک قانون قرون وسطایی است که خلاف حقوق بنیادین انسانهاست و زنان ایرانی را در شکنجه مستمر قرار می‌دهد. به ویژه در زمانی که نافرمانی مدنی زنان ایرانی به اوج رسیده و آنها جانشان را کف دست گذاشته‌اند، از جمله نرگس محمدی که جزو معدود برندگان نوبل است که در زندان به سر می‌برد، به همین جرم زندانی است و سر کردن روسری توهین به او هم هست.»
در صورتی که تمامی این مخالفت‌ها ندا النشیف، معاون کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل را قانع نکند، او از ۱۴ تا ۱۶ بهمن (۳ تا ۵ فوریه) به ایران خواهد رفت. پرسشی که او و کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل پس از این دیدار احتمالی باید از خود بپرسند، تنها یک پرسش است: این دیدار چه تاثیر مثبتی بر روند نگران‌کننده اعدام‌ها و دیگر اشکال نقض حقوق بشر در ایران خواهد گذاشت.