روایت تصویری جشن کریسمس در آلمان در گذر زمان

در این روزها در آلمان میلیون‌ها درخت کریسمس زینت‌بخش این جشن در خانه‌ها هستند. در حالی که مردم در گذشته به یک درخت ساده‌ی "کاج نوئل" بسنده می‌کردند، امروزه از کاج‌های ناب و گران‌قیمت برای این جشن استفاده می‌شود. وسایل تزئینی رنگارنگ و گوی‌های پرجلوه نیز حد و مرز نمی‌شناسند. امروزه جشن کریسمس جشنی پر زرق و برق و درخشنده است، اما در گذشته حال و هوایی دیگری در این ایام حاکم بود.

هنگامی که آلمانی‌ها نخستین کریسمس پس از جنگ جهانی دوم را جشن می‌گرفتند، کشورشان ویرانه بود و شهر‌های ویران این کشور پر بود از آوارگان و انسان‌های بی‌سرپناه. اگر چه تصویر روی جلد یکی از نشریات چاپ برلین در کریسمس ۱۹۴۵ شاید فضایی شاد و مرفه را به ببینده القا کند، اما مهم‌ترین پرسش انسان‌ها در آن سال این بود: «از کجا می‌توانم چیزی برای خوردن بیابم؟»

۱۹۴۶ تا ۱۹۴۹ در آلمان سال‌های گرسنگی بود. سازمان‌های خیریه گوناگون می‌کوشیدند با برگزاری جشن کریسمس و دادن هدایا و غذا و شیرینی‌جات به افراد مستمند، فضایی صمیمی و نوع‌دوستانه پدید آورند. فقر و گرسنگی درد مشترک انسان‌ها در آن زمان بود؛ دردی که آنها را به هم نزدیک می‌کرد و سبب می‌شد که آنها تا آنجا که ممکن است کریسمس را در خوشی و شادی بگذرانند.

آلمان غربی (سابق) در دهه ۱۹۵۰ میلادی شاهد معجزه‌‌ای اقتصادی بود؛ معجزه‌ای که با پشتکار و تلاش مردم شکل گرفت و سبب شد تا این کشور آرام آرام به رفاه و تأمین اجتماعی دست یابد. از آن زمان بود که جشن کریسمس رنگین‌تر و درخشنده‌تر شد و با بهبود شرایط اقتصادی در این کشور مردم این امکان را یافتند که به یکدیگر در شب کریسمس هدیه بدهند و حتی بسته‌ای از هدایا برای اقوام و بستگان در آلمان شرقی (سابق) بفرستند.

در بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۹ آلمان شرقی سابق سرگرم پایه‌گذاری نظام سوسیالیستی بود. از آنجا که مذهب و نظام سوسیالیستی با یکدیگر سازگاری چندانی نداشتند، رهبران آلمان شرقی سابق کوشیدند تا از طریق کمر‌نگ کردن یا حذف عناصر دینی این جشن، به آن حال و هوایی غیرمذهبی و عمومی بدهند؛ جشنی خانوادگی که جشن صلح است. کریسمس در آلمان شرقی سابق "جشن پایان سال" یا "جشن صلح " خوانده می‌شد.

تمبرهایی که در سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۶۹ در آلمان شرقی سابق منتشر شدند، موتیف‌هایی برگرفته از هنرهای بومی داشتند و نه مذهبی. منبت‌کاری‌های منطقه کوهستانی ارتس در آلمان شرقی سابق از صنایع دستی بسیار محبوب و محصولات موفق صادراتی این کشور محسوب می‌شدند.

در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی روند بازسازی در آلمان غربی تقریبا به پایان رسیده و خانوارها به رفاه نسبی دست یافته بودند. هدایایی که بین سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۶۹ زیر درخت‌های کریسمس قرار می‌گرفتند، به تدریج گران‌قیمت‌تر می‌شدند. رفته رفته اهدای کالاهای لوکس و آخرین دستاوردهای صنعت الکترونیک مرسوم‌تر می‌شد. از همان زمان نخستین انتقادها از مصرف‌گرایی حاکم بر کریسمس مطرح شد.

پررنگ شدن رسم و فراگیری فرهنگ هدیه دادن در ایام کریسمس سبب شد که کریسمس به مهم‌ترین جشن سال در تقویم آلمانی‌ها بدل شود. این در حالی است که کریسمس در مقایسه با دیگر جشن‌های مذهبی مانند عید پاک از اهمیت کمتری نزد مسیحیان آلمان برخوردار است. البته جنبه‌ها و ابعاد مذهبی جشن کریسمس نیز به مرور زمان کم‌رنگ‌تر شده و مجلات گوناگون پر است از توصیه‌هایی برای آرایش و تزئین درخت کریسمس و خانه.

در حالی که در گذشته درخت‌های کریسمس و فضای خانه با کاردستی و وسایل تزئینی خودساخته آرایش می‌شدند، محصولات تزئینی کارخانه‌ای رفته رفته جای کاردستی‌ها را گرفتند. تولید‌کنندگان محصولات مصرفی و وسایل سرگرم‌کننده و تفریحی به این ترتیب به بازاری پررونق دست یافتند تا نیازهای مصرف‌کنندگان را برآورده سازند.

میزان مصرف‌‌گرایی را می‌توان بازتاب‌دهنده رشد و توسعه اقتصادی دانست. این میزان در دهه ۱۹۸۰ میلادی به اوج خود رسید و سیل هدایای گوناگون روانه زیر درخت کریسمس شد. اقتصاددانان در آن زمان متذکر شدند که جامعه آلمان غربی تا پایان دهه ۱۹۸۰ میلادی به جامعه‌ای کاملا مصرف‌گرا بدل خواهد شد. مردم به یکدیگر کالاهایی هدیه می‌دادند که از وسایل مورد نیاز در زندگی روزمره نبودند و تنها جنبه‌ای تفریحی داشتند.

در دهه ۱۹۹۰ میلادی که آلمان نخستین سال‌های وحدت را تجربه می‌کرد، مردم آلمان شرقی سابق با توجه به محدودیت‌های مصرفی حاکم بر کشورشان در گذشته، نیازی شدید به مصرف حس می‌کردند. جالب آنکه بسیاری از آنان سراغ کالاهای تولیدشده و عرضه‌شده در بخش غربی آلمان می‌رفتند؛ امری که رونق بازار در ایالت‌های غربی و رکود نسبی در بخش‌های شرقی آلمان را به دنبال داشت.

اگر چه جشن‌هایی که در سال ۲۰۰۰ و به مناسبت دوهزارمین سالگرد میلاد مسیح گرفته شد، باشکوه‌تر از همیشه بود، اما شمار آگاهان به تاریخچه و ریشه‌های کریسمس به مراتب کمتر از گذشته بود. به ویژه نسل جوان در آلمان پس از رد و بدل شدن هدایا، پارتی برگزار می‌کرد و جذابیت کریسمس را بیشتر در کار نکردن و داشتن اوقات فراغت می‌دید.

بسیاری بر این باورند که در ایام کریسمس از هسته مسیحی و ریشه‌های تاریخی این جشن خبری نیست. البته در این سال‌ها شمار خانواده‌هایی که به این ریشه‌ها توجه دارند و پای درخت کریسمس داستان میلاد مسیح را برای کودکان تعریف می‌کنند و به ابعاد تاریخی و مذهبی این رویداد می‌پردازند، بیشتر شده است.

البته امروزه آداب و رسوم محلی در آلمان که مربوط به کریسمس هستند، در مقایسه با گذشته رنگ باخته‌اند. حال و هوای این جشن روز به روز جهانی‌تر می‌شود و در تزئین درخت و فضای خانه وسایل و سبک‌هایی به کار گرفته می‌شوند که در کشورها و فرهنگ‌های دیگر از جمله در آمریکا یا خاور دور مرسوم و متداول هستند.

کریسمس در آلمان در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ تحت‌الشعاع همه‌گیری کرونا قرار گرفت. گردهمایی‌ها و جشن‌های خانوادگی در ابعاد کوچک‌تری برگزار شد و دید و بازدیدها نیز کمتر انجام گرفت. پاندمی کرونا و استفاده از ماسک حتی رد پای خود را در وسایل تزیینی آن دو سال به جا گذاشت.

در دسامبر سال ۲۰۲۳ در مجموع حال و هوای همیشگی ایام کریسمس به آلمان بازگذشته است، اگر چه طبق آخرین آمار، سود خرده‌فروشان در این کشور در ماه‌های نوامبر و دسامبر که ماه‌های "بازار کریسمس" محسوب می‌شود، در مقایسه با سال ۲۰۲۲ کاهش داشته است.