جنبش کشورهای عربی؛ چشم‌اندازها و چالش‌های اقتصادی
۱۳۸۹ بهمن ۱۵, جمعه
کارشناسان اقتصادی به تحقق اصلی‌ترین خواست مردم کشورهای عربی، دست‌کم در کوتاه مدت چندان امیدوار نیستند. واقعیات تلخ‌تر از آن است که بتوان به تحولی بنیادین و سریع امید بست. درآمد سرانه مردم در تونس سالانه ۳۵۰۰ دلار، در مصر حدود ۱۷۵۰ دلار و در یمن ۲۳۰۰ دلار است.
فقر، مشکل اصلی
این ارقام نشان می‌دهند که درآمد سرانه سالانه‌ی مردم سه کشور عربی، حتی از میانگین درآمد ماهانه‌ی یک شهروند اروپا، آمریکا و ژاپن در نیز بسیار پائين‌تر است. اما همین درآمد سرانه نیز، طبعا به تساوی تقسیم نمی‌شود. براساس آمار سازمان ملل متحد، نیمی از جمعیت ۸۳ میلیون نفری مصر، مجبورند با درآمدی کمتر از دو دلار در روز زندگی کنند. هشت میلیون نفر از جمعیت شهر ۲۰ میلیون نفری قاهره، در زاغه‌ها و گورستان‌ها روزگار می‌گذرانند و درآمد روزانه آنها حتی از یک دلار هم کمتر است.
یمن، با نزدیک به ۲۳ میلیون نفر جمعیت، به عنوان فقیرترین کشور جهان عرب، با چند مشکل بزرگ روبرو است: در حال حاضر ۶۰ درصد درآمد ناخالص ملی و ۸۰ درصد صادرات این کشور را نفت و گاز تشکیل می‌دهد. اما منابع رسمی تاکید می‌کنند که ذخائر نفت و گاز یمن ظرف ۱۰ تا ۱۵ سال دیگر ته خواهد کشید. رژیم خودکامه ظرف سی سال‌گذشته تلاش چشمگیری برای جایگزینی درآمد جدید نکرده است.
کارشناسان آمریکایی و مشکل خاورمیانه
"راگوی اسعد" کارشناس اقتصاد خاورمیانه در دانشگاه مینسوتای آمریکا است. او می‌گوید: «همه کشورهای خاورمیانه از مشکلات بزرگ اقتصادی رنج می‌برند. رفع این مشکلات ده‌ها سال به درازا خواهد کشید.»
به نظر اسعد، این خطر وجود دارد که شور انقلابی در کشورهای عربی، در آینده نزدیک به سرخوردگی بیانجامد. او معتقد است: «تمام کشورها باید تصمیم‌های دردناکی بگیرند. این پرسش مطرح است که آیا مخالفانی که می‌کوشند قدرت را به دست بگیرند، توانایی این کار را خواهند داشت؟»
جواد صالحی اصفهانی، استاد رشته اقتصاد دانشگاه ویرجینیا یک مرحله "یأس از پیش برنامه‌ریزی شده" را برای جوانان کشورهای عربی پیش‌بینی می‌کند. او می‌گوید: «معترضان گمان می‌کنند که مبارزه آنها برای آزادی عقیده، شانس‌شان را در بازار کار بالا می‌برد. اما من به شدت نگران آن هستم که جوانان عرب، هنگامی که دریابند انتخابات آزاد برای آنها غذا نمی‌شود، از دموکراسی دلسرد شوند.»
یمن، نگرانی اصلی
صالحی اصفهانی بیش از همه نگران آینده یمن است. او می‌گوید: «یمن در برابر مشکلی دوقلو قرار دارد. از یک سو، پایان مواد خام، کمبود آب و زمین کشاورزی و از سوی دیگر سطح به شدت پائین آموزش مردم.»
در "شاخص توسعه انسانی" سازمان ملل متحد، یمن به‌لحاظ توسعه، ردیف ۱۳۸ را در میان ۱۷۹ کشور جهان به خود اختصاص داده است. مساله مهم و فوری یمن راه‌سازی، پل و مدرسه است. عقب‌ماندگی شدید اقتصادی و فرهنگی، منبع تغذیه مناسبی برای بنیادگرایی فراهم می‌کند.
جوانان بی‌چشم‌انداز یمن، در مقایسه با جوانان تونس و مصر، آمادگی بالقوه بیشتری برای تبدیل شدن به طعمه گروه‌های بنیادگرای اسلامی دارند. شیعیان زیدی مورد حمایت جمهوری اسلامی در شمال یمن و گروه‌های نزدیک به القاعده می‌توانند این جوانان را، با تزریق ایدئولوژی عقب‌گرا و تامین معاش جذب کنند.
در یک بررسی کلی، مشکلات اقتصادی جهان عرب، از آفریقا گرفته تا خاورمیانه، دارای سه دلیل عمده است: رشد زاد و ولد و جوان شدن جمعیت، پائین بودن سطح آموزش جوانان، افزایش حجم تشکیلات دولتی.
رشد و آموزش جوانان
در تمام کشورهای عربی، تا دهه نود میلادی، ضریب رشد جمعیت بالا بود. این موضوع سبب رشد سریع جمعیت جوانان زیر ۲۵ ساله شد. ملکه اردن به تازگی هشدار داده است که تعداد بیکاران زیر ۳۰ ساله خاورمیانه، که امروز ۱۵ میلیون نفر برآورد می‌شود، تا سال ۲۰۲۰ به ۱۰۰ میلیون نفر خواهد رسید.
جمعیت جوان، خواستار کار، درآمد کافی، مسکن و تشکیل خانواده است. ملکه اردن، وضعیت عاری از چشم‌انداز جوانان را به یک بمب ساعتی تشبیه کرده و گفته است: «اگر می‌خواهیم جلوی شورش‌های بزرگ را بگیریم، این بمب ساعتی باید از کار بیفتد.»
مشکل دوم خاورمیانه، پائین بودن سطح کیفی آموزش جوانان است. حتی سطح آموزش جوانان وابسته به طبقه متوسط، در مقایسه با استانداردهای بین‌المللی خوب نیست.
حجم بزرگ تشکیلات دولتی
از تولید نفت و گاز که بگذریم، کشورهای خاورمیانه در زمینه توسعه صنعتی رشد چندانی نداشته‌اند. در برابر، حجم سازمان‌های دولتی و وابسته به دولت، که نقشی در افزایش تولید ندارند به شدت متورم است.
در اغلب کشورهایی که امروز صحنه ناآرامی‌ها بدل شده‌اند، در دهه‌های گذشته، میلیون‌ها انسان را به استخدام سازمان‌های دولتی درآورده‌اند. به‌گوش جوانان نیز خوانده شده است که مثل پدران و مادران خود از سوی دولت تامین معاش خواهند شد. اما افزایش حجم سازمان‌های دولتی هزینه‌های جاری دولت‌ها را چنان بالا برده که آنها، حتی در صورت برخورداری از درآمد نفتی کافی، توانایی سرمایه‌گذاری در رشته‌های مولد را از دست داده‌اند.
نگاه غربی‌ها به بحران
بسیاری از ناظران غربی، شرایط جهان عرب را با کشورهای بلوک شرق در دوران پیش از تلاشی نظام اتحاد شوروی مقایسه می‌کنند. از فروریختن دیوار برلین تا امروز، آلمان به تنهایی برای توسعه آلمان شرقی نزدیک به ۱۵۰۰ میلیارد یورو هزینه کرده است.
کارشناسان اقتصادی آگاه از مشکلات جهان عرب براین عقیده‌اند که تنها از طریق کمک آمریکا و اتحادیه اروپا می‌توان چشم‌اندازی برای جوانان عرب آفرید تا به دام بنیادگرایان نیفتند. اما این کمک‌ها باید چگونه انجام شود؟
در حال حاضر، مصر و تونس می‌کوشند از طریق تولید لباس، مبلمان و لوازم الکتریکی به بازار جهانی راه یابند. حتی اردن و لبنان، در زمینه تکنولوژی مدرن پیشرفت‌هایی داشته‌اند. اما مشکل رقابت بسیار سخت با کشورهای آسیایی است. جوانان عرب این را می‌دانند و حاضرند با دستمزد پائین هم کار کنند. کمک‌های جهان غرب، باید بر روی گشودن راه کشورهای عربی به بازار جهانی و ایجاد فرصت‌های شغلی مولد برای جوانان متمرکز شود.
جواد طالعی
تحریریه: داود خدابخش