ایران در سال ۹۰: از اشغال سفارت تا "امام مقوایی" (۲)

نیمه دوم سال ۱۳۹۰ همچون نیمه‌ی اول آن پرحادثه بود. سایه‌ی سنگین تحریم‌ها و ترس از وقوع جنگ در کنار تحریم انتخابات مجلس توسط مخالفان حکومت از شاخصه‌های شش ماه دوم بود. گرچه ماجرای حمله به سفارت بریتانیا و سقوط هواپیمای جاسوسی بدون سرنشین آمریکایی در ایران و نمایش ورود ماکت مقوایی آیت‌الله خمینی در سالگرد ۱۲ بهمن ۵۷، توجه زیادی به خود جلب کردند.

بیشتر بخوانید: بخش اول ایران در سال ۹۰: نافرمانی از رهبری و اختلاس تاریخی (بخش اول)

مهرماه: درخواست "کش ندادن" به ماجرای اختلاس تاریخی

رسانه‌های جمعی ایران در مهرماه ۱۳۹۰ پر بود از خبرهای مختلف در مورد اختلاس سه هزار میلیارد تومانی که روزهای پایانی شهریور برملا شده بود. در همین ماه بود که محمود رضا خاوری از ریاست بانک ملی استعفا داد و به کانادا رفت و در خانه‌ی سه میلیون دلاری‌اش اقامت کرد. درخواست و تهدید مسئولان قضایی نیز نتوانست وی را راضی به بازگشت به ایران کند.

خبر استعفا یا برکناری مدیران بانک‌های مختلف نشان از تلاش برای کاهش تبعات انتشار تخلفات مالی صورت گرفته بود. وزیر اقتصاد عنوان "اختلاس" را برای این تخلفات مناسب ندانست اما نمایندگان که از عملکرد سید شمس‌الدین حسینی راضی به نظر نمی‌رسیدند، طرح استیضاح وی را به هیئت رئیسه مجلس دادند.

اما واکنش آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی به این ماجرا به سرعت مورد توجه قرار گرفت. وی دهم مهر از مسئولان خواست که از ادامه هیاهو و جنجال در این مورد پرهیز کنند و ماجرا را "کش" ندهند. اما ابعاد این تخلف چنان گسترده بود که تا آخرین روزهای سال یکی از مهم‌ترین خبرهای رسانه‌های فارسی محسوب می‌شد.

حاشیه‌های سفر محمود احمدی‌نژاد به نیویورک نیز در رسانه‌های جمعی بازتاب داشت. این بار رسانه‌های اصولگرای منتقد دولت به سختی سخنان، رفتار و جمعیت بزرگی از بستگان اعضای دولت که در قالب "هیئت همراه" در این مسافرت حضور داشتند را مورد نکوهش قرار دادند.

در همین ماه، مقامات آمریکایی خبر دادند که ایران را به اتهام تلاش برای برنامه‌ریزی یک رشته عملیات تروریستی از جمله قتل سفیر عربستان در این کشور دستگیر کرده‌اند که با سپاه پاسداران ایران در تماس است. این ماجرا برای چندین هفته در صدر خبرهای رسانه‌های فارسی‌زبان و بین‌المللی قرار داشت.

با نزدیک شدن به انتخابات مجلس شورای اسلامی در اسفندماه ۱۳۹۰ خبر‌ها و اظهارنظر‌ها در این مورد نیز افزایش یافت. بحث شرکت و یا عدم مشارکت اصلاح‌طلبان نیز مورد توجه قرار گرفت. سخنان رهبر جمهوری اسلامی در مورد امکان تغییر نظام ریاستی ایران به پارلمانی از دیگر خبرهای مهم این ماه بود.

آبان؛ قتل "پدر برنامۀ موشکی" ایران

بحث اختلاس بزرگ، تغییر نظام سیاسی ریاستی ایران و طرح سوال از محمود احمدی‌نژاد در مجلس در ماه آبان نیز مورد توجه قرار گرفت. جنگ لفظی میان ایران و عربستان بر سر ماجرای دستگیری یک ایرانی در آمریکا به جرم برنامه‌ریزی برای ترور سفیر ریاض در واشنگتن بالا گرفت.

رسانه‌های ایران در هفته اول آبان تیتر زدند: بی‌ارزش‌ترین ریال تاریخ! در این روز‌ها برابری نرخ دلار و ریال به قیمت ۱۳۰۰ تومان رسیده بود. در آن زمان شاید کمتر کسی فکر می‌کرد که در آخرین روز سال ۱۳۹۰ دلار بالاتر از ۲۰۰۰ تومان معامله شود.

شمس‌الدین حسینی، وزیر اقتصاد دولت محمود احمدی‌نژاد که به علت وقوع تخلف سه هزار میلیارد تومانی استیضاح شده بود، توانست رای اعتماد مجدد از نمایندگان مجلس بگیرد. در این جلسه علی لاریجانی رییس مجلس نیز در مقام مخالف استیضاح سخن گفت. با این حال دستگیری قائم مقام "بانک مرکزی ایران" انتقاد محمود احمدی‌نژاد را در پی داشت. وی در سخنانی مدعی شد که از قائم مقام بانک مرکزی خواسته‌اند که اعتراف کند تحت نظر اسفندیار رحیم مشایی کار می‌کرده تا آزاد شود.

در نیمه آبان ماه، "آژانس بین‌المللی انرژی اتمی" تازه‌ترین گزارش خود را درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران منتشر کرد. این گزارش که به برخی فعالیت‌های "مشکوک" ایران و عدم همکاری این کشور اشاره شده بود، مورد استقبال تهران قرار نگرفت. پس از انتشار این گزارش بار دیگر امکان حمله نظامی اسراییل به ایران در رسانه‌ها به شکل پررنگ‌تری مطرح شد.

حادثه انفجار در یکی از پادگان‌های سپاه پاسداران در شهرستان لامرد استان تهران موجب کشته شدن سردار سرلشکر حسن تهرانی مقدم شد که از وی به عنوان پدر صنعت موشکی ایران یاد می‌کنند. آمار کشته‌شدگان این حادثه به درستی مشخص نیست. رسانه‌های ایران از ۱۶ تا ۴۰ نفر کشته در این حادثه خبر می‌دهند. برخی رسانه‌های بین‌المللی و روزنامه‌های اسرائیلی اعلام کردند که اسرائیل مسوول این عملیات خرابکارانه است. با این حال مقامات ایران این گزارش‌ها را تکذیب کردند.

سخنان علی اکبر جوافکر مدیر خبرگزاری دولتی ایرنا و روزنامه ایران در گفت‌و‌گو با روزنامه "اعتماد" در نقد اصولگرایان مخالف دولت جنجال‌ساز شد. در رخدادی عجیب روزنامه اعتماد به دلیل سخنان این مقام دولتی توقیف موقت شد. آقای جوانفکر که به علت انتشار ویژه‌نامه روزنامه ایران با عنوان "خاتون" به یک سال زندان محکوم شده در آخرین روز آبان نیز مصاحبه‌ای مطبوعاتی در دفتر روزنامه ایران برگزار کرد که با حمله نیروهای امنیتی وابسته به قوه قضائیه ایران به جنجال کشیده شد. این نیرو‌ها تلاش کردند جوانفکر را دستگیر کنند که با مقاومت برخی از کارکنان روزنامه روبرو شدند. عده‌ای دستگیر و جوانفکر مصدوم شد.

آذر؛ نوستالژی دردسرساز اشغال یک سفارت

ماجرای اختلاس انگار پایانی ندارد. همچنان میان حامیان دولت و مخالفان آن‌ها در جریان اصولگرایی کشمکش جدی وجود دارد. قیمت دلار و سکه طلا هر روز بالا‌تر می‌رود و سیاست‌های دولتی نیز جوابگو نیست. در این میان برخی نیز انگشت اتهام را به سوی دولت نشانه رفته‌اند. تحریم‌های تازه توسط کشورهای غربی علیه ایران به تصویب رسید و فشار‌ها افزایش یافت از جمله مجلس سنای آمریکا طرح تحریم نفت ایران را تصویب کرد. موضوع انتخابات مجلس و کشمش اصولگرایان در درون خود و انتقاد اصلاح‌طلبان از حکومت ادامه دارد. بحث عدم مشارکت در انتخابات توسط اصلاح‌طلبان با جدیت بیشتری دنبال می‌شود.

اما شاید مهترین اتفاق آذرماه ماجرای تحریم بانک مرکزی ایران توسط بریتانیا و تصمیم مجلس ایران به کاهش روابط دیپلماتیک با این کشور بود. در پی این اتفاقات روز سه‌شنبه (۸ آذر) عده‌ای نیروهای بسیج به سفارت بریتانیا و همینطور محل اقامت سفیر این کشور در باغ قلهک تهران حمله کردند و برای ساعاتی عده‌ای را به گروگان گرفتند. در جریان این حمله که با حضور منفعلانه‌ی نیروهای انتظامی همراه شد بخشی از لوازم درون سفارت تخریب و به ساختمان نیز آسیب‌هایی وارد شد.

در پی این اقدام انگلستان واکنش تندی نشان داد و سفارتخانه‌اش را در تهران تعطیل و کارکنانش را فراخواند. از سوی دیگر به کارکنان سفارتخانه ایران در لندن دستور داد که این کشور را ترک کنند. تبعات جهانی این اتفاق موجب شد که حتی برخی حامیان حکومت ایران نیز از این موضوع ابراز نارضایتی کنند و آن را ضربه به منافع نظام بدانند. روزنامه ابتکار در تهران در یادداشتی نوشت «۸آذر تکرار ۱۳ آبان نبود.»

اما خبر سقوط یک هواپیمای جاسوسی بدون سرنشین آمریکایی در ایران را دومین خبر با اهمیت این ماه می‌توان دانست. ایران مدعی شد که توانسته است طی جنگ الکترونیکی اختیار این هواپیما را به دست بگیرد و آن را سالم فرود بیاورد. چند روز پس از انتشار این خبر تلویزیون دولتی این هواپیما را به نمایش گذاشت. ایالات متحده امریکا از ایران خواست این هواپیما را بازگرداند. درخواستی که ایران آن را "مضحک" خواند.

دی؛ تب دلار، بحران "تنگه" و تروری دیگر

صف خریداران سکه در مقابل صرافی‌ها طولانی‌تر از قبل است. دلار نیز همچنان بالا می‌رود. سیاست‌های دولت نیز بی‌نتیجه است. رسانه‌ها از بی‌رونقی بورس تهران خبر می‌دهند. به نظر می‌رسد فشار‌های بین المللی شرایط اقتصادی ایران را بحرانی‌تر از پیش کرده است.

همزمان با شروع ثبت نام کاندیدا‌ها، بحث مشارکت در انتخابات مجلس به موضوع داغ رسانه‌های هوادار حکومت تبدیل شد اما مخالفان به آن رقبتی نشان ندادند. در این شرایط بود که وزارت کشور برخی از منتقدان دولت را رد صلاحیت کرد. شورای نگهبان اما صلاحیت برخی را تایید کرد. آیت‌الله خامنه‌ای پیش‌بینی کرد که انتخابات آینده "دشمن‌شکن" خواهد بود.

در هفته اول دی ماه هر دلار آمریکا ۱۶۰۰ تومان معامله شد. نهادهای امنیتی و انتظامی وارد عمل شده‌اند و قوه قضائیه از برخورد با دلالان ارز خبر می‌دهد. تب ارزهای خارجی بی‌اعتنا به این تهدیدها همچنان بالا و بالا‌تر رفت. هفته دوم دی تمام نشده، دلار به قیمت ۱۸۰۰ تومان رسید. گرچه بر خلاف شرایط بازار، روزنامه‌های هوادار حکومت از جمله کیهان هر روز از ترکیدن حباب قیمت دلار خبر می‌دادند. بانک مرکزی سیاستی جدید در پیش گرفت و این سیاست موجب بروز اختلاف میان رئیس این بانک با محمود احمدی‌نژاد شد. احمدی‌نژاد در نهایت با سیاست بانک مرکزی موافقت کرد اما نتیجه‌ای در پی نداشت.

ایران برای بستن "تنگه هرمز" رزمایش نظامی برگزار می‌کند. انتشار این خبر به سرعت در رسانه‌های جهانی بازتاب دارد و قیمت نفت را کمی افزایش می‌دهد. آمریکا و بریتانیا به ایران هشدار می‌دهند که این اقدام می‌تواند پاسخ سختی در پی داشته باشد. جنگ لفظی میان دو طرف تا چند هفته ادامه پیدا می‌کند و به یکی از موضوعات مهم خبری تبدیل می‌شود. ایران می‌گوید تحریم نفت این کشور موجب خواهد شد که از هر ابزاری برای ضربه زدن به منافع تحریم کنندگان بهره ببرد حتی با بستن تنگه‌ی هرمز. در پی این اتفاقات باراک اوباما به رهبر جمهوری اسلامی نامه نوشت و نسبت به تبعات این اقدام هشدار داد.

طرح هدفمندی یارانه‌ها و تخلفات دولت در جریان اجرای آن، تاخیر دولت در ارائه بودجه سال ۱۳۹۱، درگیری فیزیکی میان یکی از اعضای دولت و یک نماینده مجلس و آلودگی هوای تهران و چند شهر دیگر از موضوعاتی است که در رسانه‌های مختلف در دی ماه مورد توجه واقع شد.

مقاله یک سردار "سپاه" در روزنامه اطلاعات مسئله‌ساز شد. سردار علایی در این مقاله مواردی از رفتار حکومت شاه را که موجب سقوط خاندان پهلوی شد بر می‌شمارد اما به عینه به سیاست‌های در پیش گرفته شده پس از انتخابات جنجالی ۱۳۸۸ می‌پردازد. این موضوع به کام هواداران رهبر جمهوری اسلامی خوش نیامد و مقایسه وی با آخرین شاه ایران را گستاخانه خواندند. خانه این سردار سپاه مورد حمله نیروهای تندرو قرار گرفت. وی مجبور شد در مقاله‌ای بنویسد که قصد مقایسه آیت‌الله خامنه‌ای و محمدرضا پهلوی را نداشته است.

ایران همچنین یک جوان آمریکایی ایرانی‌تبار را به جرم جاسوسی دستگیر و محاکمه کرد. وی در دادگاه اعتراف کرد که ندانسته در پی جاسوسی در ایران بوده است. وی در دادگاه بدوی به اعدام محکوم شد اما در اسفند ماه و در دادگاه تجدید نظر این حکم لغو و برای بررسی مجدد به دادگاهی دیگر ارسال شده است. در همین ماه فائزه هاشمی، دختر اکبر هاشمی رفسنجانی به زندان محکوم شد. این حکم به دادگاه تجدیدنظر فرستاده شده است.

چهارشنبه ۲۱ دی ماه به گفته روزنامه‌های ایران "یک دانشمند هسته‌ای" دیگر ترور شد. مصطفی احمدی روشن معاون بازرگانی سایت هسته‌ای نظنز بود که با انفجار بمب مغناطیسی در مقابل خانه‌اش ترور شد. انگشت اتهام این اتفاق به سرعت به سوی اسرائیل و غرب نشانه رفت و برخی از مسئولان از مقابله به مثل در برابر این ترور‌ها خبر دادند.

آخرین روزهای دی ماه خبر از تحولی بزرگ می‌داد. رییس "دانشگاه آزاد" پس از نزدیک به سی سال مدیریت این دانشگاه تغییر کرد. گرچه این ماجرا تا بهمن ماه و اسفند نیز ادامه یافت. هاشمی رفسنجانی، رییس هیات امنای دانشگاه آزاد روند انتخاب جانشین جاسبی را غیرقانونی و نادرست خواند و حکم رییس جدید (فرهاد دانشجو) را امضا نکرد.

بهمن؛ بازگشت "امام مقوایی" به ایران

شروع بهمن ماه با امید به دریافت جایزه اسکار توسط اصغر فرهادی همراه بود. فیلم "جدایی نادر از سیمین" ساخته اصغر فرهادی در آخرین روزهای دی جایزه گلدن گلوب را ربود تا شانس خود را برای اسکار بیشتر کند. مباحث مربوط به انتخابات مجلس با درگیری میان اصول‌گرایان و بی‌توجهی اکثریت اصلاح‌طلبان پیگیری می‌شد. کشمکش بر سر ریاست دانشگاه آزاد و عدم امضای حکم ریاست فرهاد دانشجو -برادر وزیر علوم- توسط هاشمی رفسنجانی نیز در این ماه ادامه یافت.

قیمت ارزهای خارجی در سایه برخوردهای امنیتی همچنان روند صعودی داشت. قوقه قضائیه اعلام کرد که متخلفان بازار ارز را اعدام خواهد کرد اما حتی این خط و نشان‌ها نیز موثر نبود. دلار به ۲۲۰۰ تومان هم رسید و پوند انگلستان از ۳۵۰۰ تومان عبور کرد. دولت در این شرایط بحران اقتصادی لایحه بودجه سال ۹۱ را با دو ماه تاخیر در اختیار مجلس قرار داد.

در همین حال "اتحادیه اروپا" تحریم نفت ایران توسط کشورهای عضو را تصویب کرد. ایران در واکنش به این تصمیم گفت که از صادرات نفت به کشورهای اروپایی خوداری می‌کند. گرچه مشخص شد ایران تصمیم گرفته است تنها به بریتانیا و فرانسه نفت صادر نکند. این دو کشور کمتر از یک درصد نفت وارداتی خود را از ایران خریداری می‌کنند.

اما مراسمی در روز ۱۲ بهمن همزمان با بازگشت آیت‌الله خمینی به تهران در سال ۱۳۵۷ مورد انتقاد برخی از مسئولان قرار گرفت و دستمایه طنز کاربران فضای مجازی شد. در این روز ماکت مقوایی بنیانگذار جمهوری اسلامی در نمایشی عجیب در چند فرودگاه کشور به صورت نمادین از هواپیما پیاده و سوار بر ماشین از این فرودگاه‌ها خارج شد.

در رخدادی دیگر صحنه‌هایی از حضور آیت‌الله خمینی در "مدرسه رفاه" بازسازی شده بود. چند خبرگزاری رسمی ایران که تصاویر این مراسم را منتشر کرده بودند، پس از چند ساعت این تصاویر را از روی وب سایت خود برداشتند. سرمقاله‌نویس روزنامه "مردم‌سالاری" یک روز پس از این ماجرا نوشت: «هر رویداد و طرز تلقی که بخواهد دانسته با ندانسته تکرار کند یا قبول کند یا القا نماید که امام و یاران شناخته شده همراهش اعم از آنان که در قید حیات‌اند یا به دیار باقی شتافته‌اند و جز ماکتی از آن امام و یارانش چیزی باقی نمانده است، زنگ خطری جدی برای انقلاب.»

مخالفان حکومت ایران شهروندان را به برگزاری راهپیمایی سکوت در روز ۲۵ بهمن در سالگرد آغاز حصر خانگی میرحسین موسوی و مهدی کروبی، دعوت کردند. در پی این فراخوان فضای تهران و چند شهر دیگر امنیتی و پلیسی شد. مخالفان از تهران گزارش کردند که برخی خیابان‌های این شهر شاهد ازدحام غیر طبیعی جمعیت بود.

اسفند؛ بوی عیدی، بوی اسکار، بوی شوخی‌های رنگی

چند جلسه‌ی دادگاه پرونده "بزرگ‌ترین اختلاس تاریخ ایران" در ماه اسفند برگزار شد. در این جلسات برای چندین متهم به جرم "افساد فی الارض" درخواست حکم اعدام شده است. روند این دادگاه‌ها مورد توجه رسانه‌ها قرار دارد اما به نظر می‌رسد که شهروندان ایران در روزهای منتهی به سال جدید بیشتر در فکر مشکلات اقتصادی خود هستند.

تبلیغات انتخاباتی چهارم اسفند یک هفته مانده به انتخابات آغاز شد. به گفته‌ی ناظران این تبلیغات نشانه‌ای از در جریان بودن یکی از سرد‌ترین رقابت‌های انتخاباتی در ایران بود. لیست‌های مختلف اصولگرایان و بی‌رغبتی اصلاح‌طلبان از مهترین مشخصه‌های این انتخابات بود.

اما شاید بتوان گفت که حضور محمد خاتمی و رای دادن وی در روستایی از توابع دماوند این انتخابات را تحت‌الشعاع قرار داد. محمد خاتمی در مورد علل رای دادنش توضیحاتی داد که بسیاری از مخالفان حکومت ایران را قانع نکرد. وی همچنین گفت در رای خود نوشته است: "جمهوری اسلامی".

حکومت ایران از مشارکت ۶۴ درصدی شهروندان در انتخابات خبر داد، گرچه تقسیم آمار رسمی تعداد شرکت‌کنندگان بر تعداد واجدان شرایط نشان داد که مشارکت بر اساس آمار دولتی حدود ۵۴ درصد بوده است. با این حال مخالفان میزان مشارکت را بسیار کمتر ارزیابی کردند. برخی تصاویر منتشر شده از حوزه‌های رای‌گیری در تهران و شهرستان‌ها نیز نشان از عدم استقبال رای‌دهندگان داشت.

کاهش سرعت اینترنت و عدم دسترسی کاربران ایرانی به سرویس ایمیل گوگل یکی دیگر از خبرهای اسفند بود. گوگل اعلام کرد که احتمال می‌دهد این عدم دسترسی با دخالت حکومت ایران صورت گرفته باشد. این مشکلات در رسانه‌های داخلی نیز بازتاب داشت و یک نماینده مجلس ایران این اتفاقات را موجب بی‌اعتمادی و نارضایتی مردم از حکومت خواند.

در میان همه خبرهای ناخوشایند تحریم و جنگ و زندان، یک خبر هم بود که خیلی‌ها را خوشحال کرد. اصغر فرهادی اولین کارگردان ایرانی شد که جایزه اسکار را گرفت. او در مراسم دریافت جایزه از صلح‌طلبی مردم ایران سخن گفت در زمانی که سیاستمداران جز زبان تهدید، ادبیاتی نمی‌شناسند.

اما شاید یکی از مهم‌ترین اتفاقات اسفند ماه ۱۳۹۰ طرح سوال از محمود احمدی‌نژاد در مجلس بود. اما پاسخ‌های وی به نمایندگان اعتراضات تازه‌ای را به دنبال داشت. شروع سخنان احمدی‌نژاد با جمله‌ی «نزدیک عید است و آمده‌ایم با هم صفا کنیم» از جدی نگرفتن سوالات نمایندگان حکایت داشت. تا پایان جلسه شوخی‌های احمدی‌نژاد با نمایندگان ادامه یافت. برخی نمایندگان رفتار رییس دولت را وهن مجلس خواندند اما طرفداران دو آتشه‌ی دولت گفتند که پاسخ‌ها "وزین و متین" بوده و قانع شده‌اند.

در آخرین هفته اسفند، اکبر هاشمی رفسنجانی بار دیگر به ریاست مجمع تشخیص مصلحت انتخاب شد. سعید مرتضوی، دادستان تهران در میان مخالفت نمایندگان مجلس رییس سازمان تامین اجتماعی شد. روز ۲۷ اسفند نیز انجمن ارتباطات جهانی بین بانکی (سوئیفت) خدمات‌رسانی به بانک‌های ایرانی را متوقف کرد. در حالی که سریلانکا واردات نفت از ایران متوقف کرده و دلار بالای ۲۰۰۰ تومان سیر می‌کند چشم‌انداز سال جدید چندان روشن نیست.

مهدی محسنی
تحریریه: علی امینی