حماس؛ سرگردان میان عرب ها و ایرانی ها

تغییرات در جهان عرب باعث گردیده است که حماس، سازمان بنیادگرای اسلامی فلسطینی نیز به تغییر موقعیت و موضع مجبور گردد. این سازمان حاکم در نوار غزه همواره در برابر چالش های جدیدی قرار می گیرد. حماس از چند دهه به این طرف یگانه سازمان سنی مذهب بود که با ایتلاف شیعیان و علوی های سوریه، حزب الله و ایران تعلقاتی داشت و همزمان به عنوان شاخه ای از اخوان المسلمین سنی عرض وجود کرده است. اما اخوان المسلمین با شرکای شیعه مذهب حماس روابط خصمانه دارد.

زمانی که مردم در سوریه بر علیه رژیم بشارالاسد روی جاده ها دست به اعتراض زدند، حماس در یک مضیقه قرار گرفت. از یک طرف، دمشق سال های متمادی میزبان رهبران تبعیدی حماس و یکی از حامیان اصلی این سازمان بوده است و از سوی دیگر، بسیاری از مخالفان رژیم سوریه، سنی مذهب هستند. پس از تشدید سرکوب خشونت بار جنبش اعتراضی مخالفان حکومت سوریه، خالد مشعل رییس دفتر سیاسی حماس در اوایل سال 2012 سوریه را ترک گفت و دفتر حماس در خارج را به دوحه پایتخت قطر انتقال داد.

از دمشق به دوحه

حماس با این کار موضع خود را روشن ساخت و در پهلوی قطر قرار گرفت. قطر مخالفان حکومت سوریه را حمایت می کند که اکثرشان مانند حماس سنی مذهب هستند. علاوه بر این، قطر از قدرت خوب مالی برخوردار است که در جریان انقلاب های موسوم به "بهار عربی" دست نخورده باقی مانده است.

ماکسیمیلیان فلیش، دانشمند علوم سیاسی در دانشگاه هایکازیان بیروت که در مورد حماس یک کتاب نیز منتشر کرده، می گوید: «حماس همیشه به کمک مالی خارجی وابسته است». شیخ حمد بن خلیفه آلثانی، امیر قطر در سفر خود به غزه در ماه اکتوبر سال 2012 کمک 250 میلیون دالری را به حماس پیشکش کرد.

این تغییر جهت در حلقات داخلی حماس مورد بحث قرار داشت. خالد مشعل به تنهایی به تغییر جهت تصمیم گرفت. مارن کوز، پژوهشگر در انستیتوت "گیگا" در هامبورگ می گوید: «در داخل سازمان حماس، جریان های مختلفی وجود دارند. تعدادی از این جریان ها خود را به قطر و شماری هم خود را به ایران نزدیک احساس می کنند». حماس بعد از وداع سیاسی با دمشق، روابط خود را با ایران، کشور شیعی متحد سوریه، نیز قسماً قطع کرد. در پی این تحول، ایران حمایت مالی و تسلیحاتی خود از این سازمان فلسطینی را کاهش بخشید. ماکسیمیلیان فلیش توضیح می دهد: «در واقع مناسبات حماس و ایران هرگز قطع نگردید؛ اما این روابط از تغییر استراتژی حماس متاثر شده است».

مصر، امیدواری جدید

حماس این را به خاطر دارد که وقتی اخوان المسلمین در سال 2012 در انتخابات بزرگترین کشور عربی مصر به پیروزی رسید، به نظر می رسید که برنامه خالد مشعل نیز کارایی دارد. قطر نیروی حمایتی اخوان المسلمین به عنوان قوی ترین قدرت سیاسی در مصر بود. مارگریت یوهانسن از انستیتوت تحقیقات صلح و سیاست در دانشگاه هامبورگ می گوید: «در نتیجه اخوان المسلمین مصر متحد بالقوه حماس گردید».

حماس امیدوار سرمایه گذاری ها و پایان محاصره نوار غزه بود. اگر چه محمد مرسی، رئیس جمهور پیشین مصر، همه انتظارات حماس را برآورده نکرد؛ اما حماس فکر می کرد که اتحاد با جبهه سنی مذهبان، تصمیم بهتر و راه مناسب تری برای فلسطینی هاست. ترانزیت از طریق تونل به غزه سهل تر گردید و حمل و نقل کالاها نیز توسعه پیدا کرد. بخش قابل توجهی از کالاهای مصرفی، مواد ساختمانی و حتی سلاح از طریق تونل انتقال داده می شد. به قول یوهانسن، کارشناس امور حماس این کار تنها در حالتی می توانست جریان داشته باشد که حماس در مصر تحمل می شد. او اضافه می کند: «اما این کار دیگر ممکن نیست. زیرا بعد از برکناری محمد مرسی با یک کودتای نظامی در ماه جولای سال روان میلادی، حاکمان جدید مصر، جنرال ها، دوستان حماس نیستند و رابطه نزدیک با ایالات متحده امریکا دارند».

قطر یا ایران؟

حماس در بین دو جبهه گیر مانده است. قطر حامی خوبی است؛ اما تنها حمایت مالی می کند. حماس نیاز به اسلحه دارد و این کار می تواند از طریق ایران صورت گیرد. از طرف دیگر بعد از تغییر قدرت در قطر در تابستان سال روان میلادی، امیر جدید در برابر حماس از خویشتنداری کار گرفته است. اما هنوز موضع امیر قطر کاملاً روشن نیست. همچنان قطر از جانب امریکا به دلیل حمایت از سازمان "تروریستی" تحت فشار قرار دارد.

به این ترتیب، حماس می تواند امید بیشتر به ایران داشته باشد و ایران متحد با اعتباری برایش باشد. فلیش به این نظر است که ایران نیز تلاش خواهد کرد تا روابطش با حماس دوباره قوی تر گردد و برگشت حماس به سویش را به حیث پیروزی در برابر کشورهای حوزه خلیج می بیند. اما به هر صورت، تا زمانی که تحریم های دیپلوماتیک غرب بر علیه حماس پا بر جا باشند، این سازمان مجبور است میان قطر، ایران و مصر در چرخش باشد.