بررسی جمهوری دموکراتیک افغانستان

ریاست نورمحمد تره کی (7ثور 1357- 25 سنبلۀ 1358)

نگاهی اجمالی

به تاریخ 7 ثور 1357خورشیدی (27 اپریل 1978 میلادی)، حزب دموکراتیک خلق افغانستان با کودتای خونینی به جمهوری محمد داوود خان پایان داد. شورای انقلابی جمهوری دموکراتیک افغانستان را اعلام کرد (1). نور محمد تره کی به ریاست شورای انقلابی و حکومت برگزیده شد. ریاست او تا تاریخ 25 سنبلۀ 1358 خورشیدی دوام یافت. علل و عوامل کودتا، کارروایی ها، نتایج و پیامدهایی که حکومت14 سالۀ حزب دموکراتیک خلق افغانستان بر جای نهاد، وسیعترین برگ های تاریخ معاصر افغانستان را احتوا می نمایند. در پایان نخست از عوامل و زمینه های کودتا آغاز می کنیم و بعد به بررسی فشردۀ سیاست های حکومت تره کی می پردازیم.

عوامل کودتای هفت ثور

عامل نزدیک و ظاهری کودتا، بر می گردد به قتل رمزآمیز میراکبر خیبر، یک تن از رهبران حزب ( 25 حمل )، تظاهر قدرت نمایانۀ حزب هنگام تشییع جنازه و خاکسپاری او، و اقدام داوود خان که چند تن از رهبران حزب را دو روز پیش از کودتا توقیف نمود (2).

اما با نگرشی ژرفتر به پیش زمینه ها و تأمل روی علل و عوامل متعدد دیگر، معلوم می شود که نیازهای سیاسی- راهبردی حزب، توسل به کودتا را مطالبه نموده بود.

داوود خان طی چرخشی که آن را در بررسی پیشین، مرحلۀ دوم ریاست جمهوری او برشمردیم، همکاران پرچمی خویش را از کابینه اخراج کرد و مورد بی لطفی قرار داد. همزمان با آن، اتخاذ سیاست تشنج زدایی با پاکستان، گسست از میزان سیاست اتکأ پیشین به شوروی، روابط نزدیک با کشورهایی که شوروی با آن موافق نبود، نارضایتی شوروی و هوادارن آن را برانگیخته بود. از این رو واکنش ها علیه اوجدی تر در دستور کار قرار گرفت.

این بود که نخستین گام در راستای تحقق چنان هدفی، در تفاهم وحدت طلبانه میان جناح های خلق و پرچم حزب چهره نمود. باری نور محمد تره کی گفته بود: آمادگی ها برای سرنگونی جمهوری داوود خان پیشتر از کودتای ثور (تره کی همواره آن را انقلاب ثور می نامید) در دستور کار قرار داشت. در واقع "خپی ها"- خلقی ها و پرچمی ها- بدون بروز حادثۀ مرگ خیبر نیز آماده بودند که جلو حرکت داوود خان را بگیرند. کودتای ثور به قوماندۀ حفیظ الله امین، پاسخ به آن نیاز اساسی، افزون بر ضرورت نجات رهبران حزبی بود.  

عوامل پیروزی کودتا را در موجودیت تشکیلات منظم نظامیان در ارتش، توسل به اعمال خشونت بار و ضعف و ناکارآیی نظام جمهوری، و نظاره گری مردم می توان نشانی نمود.

اقدامات کودتاچیان

نخستین اقداماتی که با نام "شورای نظامی. . ."(3) اجرا شد، سرکوب های خونین و ترس آمیزی بود که حامیان محمد داوود خان را هدف قرار داد. سرکوب هایی که بدون وقفه با دستگیری مردم بیشترادامه یافت.  

 سه روز بعد از کودتا طی فرمان شماره اول شورای انقلابی اعلام شد که ریاست شورای انقلابی و صدارت به نور محمد تره کی رهبر حزب ( 1917/ 1979) (4) سپرده شد .پیرامون شکل نظام چنین ابلاغ گردید: "بعد از این تاریخ (10 ثور 1357 مطابق 30 اپریل 1978) افغانستان از لحاظ سازمان سیاسی دولت جمهوری دموکراتیک افغانستان می باشد".

در ضمن همین فرمان مقررات نظامی اعلام شد و شورای انقلابی که متشکل از اعضای رهبری "خپی ها " بود، به صدور قطعنامه ها پرداخت.جمهوری دموکراتیک افغانستان فیصله های حزبی را طی فرمان های آتی اعلام کرد:

در فرمان شماره 2 معاونین شورای انقلابی و اعضای حکومت اعلام شد. نکتۀ مهم در آن، دست بالا داشتن جناح خلقی ها بود. (5)

در شماره 3 ابلاغ شد که شورای انقلابی "به مقصد تنظیم وظایف ارگان های دولتی ... به استثنای قانون اساسی مورخ 5 حوت 1355 که قبلاً ملغی اعلام شده، سایر قوانین، مقررات و فرامین نافذه به شرطی مرعی الاجرا شمرده می شود که با اهداف جمهوری دموکراتیک افغانستان موافق" باشد.  

طی همین فرمان از "محکمۀ نظامی انقلابیِ شورای انقلابی " نیز خبر داده شد.

در شماره 4 نشان دولتی و تغییر بیرق به رنگ سرخ و در وسط آن کلمۀ خلق اعلام گردید.

فرمان شماره 5 سلب تابعیت 23 نفر اعضای خاندان سلطنتی را خبر داد.

در فرمان شماره 6 منظور خویش را از" ... رهایی میلیون ها دهقان زحمتکش از یوغ استثمارگران ستمگر. . ." بیان داشتند.

فرمان شماره 7 "در جهت تأمین تساوی حقوق زن با مرد" و مواردی چون ازدواج های اجباری، تعیین مهریه و ... ( ماه عقرب 1357) صادر گردید.

 و فرمان شماره 8 (ماه قوس 1357) از جمله چنین اهدافی را ابراز داشت: 1- "امحای مناسبات فیودالی و ماقبل فیودالی از نظام اجتماعی، اقتصادی کشور. 2- تعمیم، تحکیم و تعمیق اتحاد طبقۀ کارگر و طبقۀ دهقان به منظور نیرومندی هرچه بیشتر وحدت خلق افغانستان در جهت اعمار جامعۀ بدون طبقات متخاصم و فارغ از هر نوع استثمار فرد از فرد، و 3- بلند بردن حجم تولیدات زراعتی به منظور تهیۀ غذای کافی و متنوع به خلق، تهیۀ مواد خام برای صادرات زراعتی و صنایع..." (6).

پیش از ابلاغ برخی از فرمان ها، نورمحمد تره کی "خطوط اساسی وظایف انقلابی جمهوری دموکراتیک افغانستان" را به حیث خط مشی و با ادعای ایجاد تحولات اجتماعی به نفع اکثریت مردم اعلام داشت (7).

در خلال ابلاغ چنان فرمان ها، اعمال روزانۀ حزب یا آنچه که برای مردم ملموس بود، ستمگرانه و آزار دهنده بود. یادآوری این موضوع از آن روی حایز اهمیت است که سرکوب ها محور اصلی حیات جمهوری دموکراتیک افغانستان را تشکیل داد. بسیاری از مخالفت ها و هراس ها از ناحیۀ همان سرکوب های مهار نشدنی تبارز یافت. در حالی که 9000 زندانی جنایی از زندان ها از طرف تره کی عفو و رها شدند(8)

اما صدور فرمان ها، به ویژه فرمان های 7 و 8 تنها از منظر چگونگی پیاده نمودن آنها، مطرح بحث نیست. فرمان 8 حاکی از فقدان معرفت و اطلاع حزب از ساختارهای اقتصادی و اجتماعی و تحمیل ارادۀ چند تن از خوش باوران، سطحی نگر بود.

افرادی که پنداشته بودند، جامعه فیودالی است، برای محو آن به دهقانان زمین داده شود و اسثمار از بین می رود، (در این جا بگذریم از این که نابودی چنان مناسبات در کشورهایی زمینداری فیودالی را با چنان شعارها شکسته اند، پایان دهی بی عدالتی نبوده بلکه دولت ها نیز شیرۀ جان دهاقین را مکیده اند.) از فقدان تجانس ساخت اقتصادی در سراسر افغانستان نیز بی بهره بودند. زیرا در بسا از نقاط افغانستان زمینداری خرده مالکی حضور داشته و در برخی مناطق فیودالی وجود نداشت. پس اتخاذ چنان تصامیم فقط می توانست به درد اغواگری و اقناع اذهان قرار داشته باشد. این منظور هم حصول نشد.

از سوی دیگر رهبران صادر کنندۀ فرمان ها ندانستند که تحولات اجتماعی و اقتصادی افغانستان با صدور چنان فرمان ها و اعمال متحقق نمی گردند. اگر حزبی زیر نام خدمت به مردم فرمان صادر کند، ولی عملا در حیات روزمره مردم را به اعدام گاه ها و شکنجه گاه ها بفرستد، مردم را بر علیه خویش بر می انگیزد. دقیقا ً همان نتایجی که سرنوشت جمهوری دموکراتیک افغانستان را به عنوان سرکوبگر مردم تعیین نمود. زیرا چنان سرکوب ها نتیجۀ منطقی ساختار سیاسی آن جمهوری بود. حزبی که با تصرف قدرت از راه کودتا در پی تحکیم مواضع بود، حد اقل مظاهر موقع دهی به بقیه اجزای سیاسی جامعه را به رسمیت نمی شناخت و دیگران را ملزم به اطاعت از خویش می نمود، مسلم بود که خشونت و خونریزی را اعمال می کرد.

 رهبران جمهوری دموکراتیک افغانستان با وضاحت گفته بودند که"تبعۀ افغانستان مؤظف است که از دستاوردهای بزرگ و شکوهمند ثور دفاع و پشتیبانی کند" ( از اجزای فرمان5). (9)

پس لزوما ً ( یا آنچه را که آنها اصولا ً می نامیدند)، بحث چنان فرمان ها و نتایج آن مطرح نبود زیرا تحمیل ارادۀ حزبی، به عنوان شکل و الگوی استبداد حزبی شوروی آن را مطالبه می نمود و دهقانان تا آن که حتا در چارچوب همان طرح های دور از واقعیت صاحب زمین شوند، حیات خویش را در معرض از دست دادن می دیدند. بقیۀ مردم تا آن که از زندگی بهتر بهره مند شوند، برای نجات از شر سرکوب ها به مخالفت و مهاجرت روی آوردند. دولت به تبلیغات روی آورد که گویا فیودال ها و ضدانقلابی ها اشرار شده اند. در حالی که شهرها فیودال نداشت و تعداد فیودال ها هم اندک بود.

 ساختار دیکتاتورانۀ حزبی، با همجوشی و همسویی که با اتحاد شوروی داشت، به سرکوب ها عامل و بُعد خارجی هم بخشید. از آن رو اتحاد شوروی وقت در همه فعالیت ها و منجمله سرکوب های مردم سهیم گردید.

دیکتاتوری حزبی جمهوری دموکراتیک افغانستان فرهنگ مورد نیاز چنان ساختار را اشاعه می داد. افکار واندیشه های اختناق آمیز و کسالت آور، کیش شخصیت نور محمد تره کی (10) و حفیظ الله امین در همه ادارات، موسسات تعلیمی و حتا موسسات سواد آموزی حاکم بود. تنها روزنامۀ انقلاب ثور نبود که چنان وظیفه را عهده دار بود. در تاریخ افغانستان برای نخستین بار تیراژ بیشتر از صدها هزار به سود فرهنگ اختناق آمیز به خدمت گرفته شد. افتتاح تلویزیون که کار آن در زمان جمهوری داوود خان آغاز شده بود، وسیلۀ دیگری در اختیار پخش چنان فرهنگ نهاد. وادار سازی متعلمین و محصلین به تظاهرات بیهوده، شعاربازانه و بی محتوی هر چه بیشتر به تنزل سطح معارف می انجامید. افزون بر آن تعدادی از استادان و معلمین پوهنتون (دانشگاه) و مکاتب اعدام و یا زندانی شدند. گزینش هایی که با معیارهای حزبی عملی می شد، به تنزل بیشتر آموزش و آموزگاری انجامید.

مخالفت ها

با استیلای چنان فضا از سیاست های دیکتاتورانه و سرکوبگرانه، مخالفت ها نیز وسعت یافت و به گونۀ فزاینده یی تشدید گردید. اما انگیزه های مخالفین یکسان نبود و مخالفت ها خاستگاه مشترک نداشتند. مخالفت ها از انگیزه های عقیده یی تا ضدیت با استبداد و وابستگی، از تبارز نارضایتی کتله هایی که خود و یا نزدیکان شان خویش را در معرض ستم می دیدند،... گسترش پیدا نمود. نظامیان مخالف بارها به قیام ها و تشبثات سرنگون کنندۀ جمهوری د. ا دست یازیدند.

سیاست خارجی:

طی آن دوره، نتیجۀ منطقی پذیرش شوروی، با دست یافتن اتحاد شوروی در افغانستان عملی می شد. چنان بود که مشاورین بی شمار اتحاد شوروی از میان رفته و متحدین وابسته به آن وارد افغانستان شدند. قراردادهای متعدد در زمینه های مختلف که حاکی از نفوذ شوروی بود، بسته شد. در زمستان 1357 (5 دسامبر 1978) قرارداد دوستی شوروی و افغانستان در ماسکو منعقد گردید ( 10). ادعای سیاست بی طرفی وعدم انسلاک با آن پیوندهای بسیار تنگاتنگ با شوروی، پذیرنده نداشت. شوروی ستایی و ستیزه های تبلیغاتی علیه کشورهایی که مخالفین شوروی بودند، واکنش ها و تشبثات آشکار و پنهان منطقه یی و جهانی را بارآورد.

روابط با پاکستان به تنش های بی سابقه یی رسید و آن کشور را برای مقابله و استفاده هایی برانگیخت که برای مردمان افغانستان و پاکستان مصیبت آمیز و اندوهبار شد. قتل دابس، سفیر امریکا در کابل (14 فبروری 1979)، به تیره گی بیشتر روابط افغانستان و امریکا انجامید (11).

مجموع اوضاع که از نخستین روزهای حیات جمهوری د.ا بحران آمیز بود، افزون بر پرورش تحولات تکان دهنده و گذاشتن افغانستان در مسیر ستیزه های مختلف، بر روابط حزبی افراد و جناح های حزبی نیز تأثیر پرتنش می نهاد. تنش های داخلی پرچمی ها و خلقی ها بار دیگر به نقطۀ حادی رسید. ببرک کارمل و چند تن دیگر نخست به حیث سفیر و متعاقب آن به عنوان جاسوس و توطیه گر از حزب اخراج شدند ( 12). اوضاع در سال 1358 خورشیدی، چنان بود که هردم تصور احتمال از میان رفتن دولت می رفت. برای مقابله با آن وضع و اتخاذ راه های جبران کننده، مقام های شوروی در غیاب حفیظ الله امین، سعی نمودند توافقی را میان نور محمد تره کی و ببرک کارمل در ماسکو به وجود آورده و امین را به زودی بکشند. اما حفیظ الله امین که در دستگاه حزبی نفوذ بیشتر داشت، از طرح آگاهی یافت. ( امین از اول فبروری 1979 به حیث صدراعظم تعیین شده بود.) طرح کشتن او ناموفق بماند و تره کی خود از طرف امین خلع و بعد از طرف اعضای حزب به وسیلۀ بالشتی که روی دهنش گذاشته بودند، خفه گردید ( 25 سنبلۀ 1358).  (13)

نتیجه گیری:

 حزب دموکراتیک خلق افغانستان، از آغازین روزهای حیات خویش، مظالم حکومت های پیشینه را به نکوهش می گرفت، استبداد و گونه های دیده شدۀ آن را محکوم می کرد. اما همین حزب همزمان با تبلیغاتی که در این زمینه داشت، با اعمال ظالمانه دل های مردم افغانستان را به سختی آزرد و در ژرفای جامعه تخم دشمنی کاشت. رهبران حزب هرگز سر در گریبان فرو نبردند که ببینند، کجای تاریخ افغانستان حکایتگر چنان جفایی در حق مردم افغانستنان است. آنها تا این که سیاست های غلط و اعمال جفاآمیز خود را منشأ بروز ناهنجاری ها ارزیابی کنند، مخالفین شوروی را محکوم کردند. گویی مخالفین شوروی هم از خدا بروز چنان روزی را مطالبه می کردند تا اسباب مشغولیت نظامی برای شوروی و حکومت جمهوری د. ا با بهره برداری های مختلف سیاسی و "ایدیولوژیک" مساعد شود. حکومت 17 ماهۀ نورمحمد تره کی مقدمات چنان بازی دردآمیز برای مردم افغانستان را ایجاد کرد. دیکتاتوری و مظالم اعمال شده از طرف دولت آن حزب یک بار دیگر به این تجربۀ گرانبها و نتیجه گیری برای کشور ما افزوده است که نظام تک حزبی و متکی به بیگانگان، ظلم مضاعف را در حق مردم یک جامعه اعمال می کند. با بسا نتایج دیگری که در فرجام بررسی 14 سالۀ حیات آن، باید گفته شود.

شایان یادآوری است که آن تعداد از رهبران حزب .د. خ ا که زنده هستند، و چند تنی که تا حال کتاب ها و نوشته هایی راپیرامون زمانۀ مورد بررسی انتشار داده اند، برداشت دیگری ارایه می دهند. آنها منشأ اصلی آن همه تبهکاری در افغانستان را، در ساختار استبداد آمیز حزب وعقاید حاکم بر آن نمی بینند. همچنان اتحاد شوروی را به عنوان دوست خلق های جهان و منجمله خلق افغانستان معرفی می کنند. برخی به ویژه جناح پرچم در ارزیابی از ستم های زمانۀ تره کی، حفیظ الله امین را مقصر می دانند. البته به عنوان گماشتۀ "سی .آی .ای". همه همنظر اند، که نیات خوبی برای مردم افغانستان داشتند. بر این مبنا از دید آنها این "ارتجاع داخلی و جهانی" بود که مانع تحقق نیات و برنامه های خوب گردید.

نویسنده: نصیر مهرین

ویراستار: فرهمند

یادداشت: ماخذ و رویکردها نزد دفتر محفوظ است.