Το γερμανικό Σύνταγμα και ο αγώνας για ισότητα

Τα λούτρινα ζωάκια ήταν σκεπασμένα ή κάπως κρυμμένα στη γωνία, αλλά ο χώρος είχε παρόλα αυτά κάτι το εξωτικό. Στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας König της Βόννης έγιναν πριν από 75 χρόνια τα εγκαίνια του Κοινοβουλευτικού Συμβουλίου, εκείνου του οργάνου που επρόκειτο να καταρτίσει τον αποκαλούμενο "Θεμελιώδη Νόμο" (Grundgesetz), δηλαδή το μεταπολεμικό Σύνταγμα της Δυτικής Γερμανίας.

Αλλά γιατί σε ένα τέτοιο μουσείο; Διότι απλά ήταν ένα από τα λίγα κτήρια που έμειναν άθικτα κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ο πραγματικός τόπος των διαβουλεύσεων ήταν η 500 μέτρα πιο μακριά Παιδαγωγική Ακαδημία. Εκ των υστέρων η πρωτοποριακή αρχιτεκτονική αυτού του κτηρίου σε στιλ Μπάουχαους, μπορεί να θεωρηθεί και ως σύμβολο του Νόμου. 

Βασικό στοιχείο η ομοσπονδιακή δομή

Ο Γκέρχαρτ Μπάουμ, από το κόμμα των Φιλελευθέρων, ο οποίος είναι σήμερα 90 ετών, φοιτούσε τότε ως 16χρονος μαθητής στο γυμνάσιο Τέγκερνζε στη Βαυαρία. «Δεν γνωρίζαμε ότι κάτι εντελώς νέο δημιουργούνταν στη Βόννη", θυμάται ο μετέπειτα υπουργός Εσωτερικών σε συνέντευξή του στο Γερμανικό Ειδησεογραφικό Πρακτορείο (dpa), στο σπίτι του στην Κολωνία. «Οι κάτοικοι στην πραγματικότητα δεν συμμετείχαν καθόλου στη δημιουργία του Θεμελιώδους Νόμου, είχαν άλλες σκοτούρες, ήταν απασχολημένοι με την καθημερινή επιβίωση. Αλλά υπήρχε και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, που δεν ήταν καθόλου φιλική προς τη Δημοκρατία", θυμάται ο Μπάουμ. «Είχαμε δασκάλους που δεν είχαν ακόμη αντιληφθεί ότι ζούσαμε πλέον σε μια Δημοκρατία. Εκείνη την εποχή ήθελα να διοργανώσω μια γιορτή στο σχολείο στη μνήμη των αντιστασιακών της 20ής Ιουλίου, αλλά το διδακτικό προσωπικό μάς απαγόρευσε να το κάνουμε. Θεωρούσαν ότι ήταν προδότες της πατρίδας".

Οι Δυτικοί Σύμμαχοι επιφόρτισαν το Κοινοβουλευτικό Συμβούλιο με το καθήκον να καταρτίσει ένα δημοκρατικό σύνταγμα με έντονα ομοσπονδιακή δομή, διότι, ως δίδαγμα από τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, η εξουσία θα έπρεπε να κατανεμηθεί όσο το δυνατόν μεταξύ της Ομοσπονδίας και των ομόσπονδων κρατιδίων. Οι εκπρόσωποι των ήδη υπαρχόντων κοινοβουλίων με τη σειρά τους επέβαλαν στις κατοχικές δυνάμεις τη δική τους θέση, να διασφαλίσουν δηλαδή ότι το Κοινοβουλευτικό Συμβούλιο δεν θα επρόκειτο να διαμορφώσει ένα σύνταγμα, αλλά μόνο έναν προσωρινό "Θεμελιώδη Νόμο". Στα μάτια τους το δυτικογερμανικό κράτος που δεν είχε ακόμη ιδρυθεί, θα ήταν απλώς μια βραχύβια προσωρινή κατάσταση μέχρι την Επανένωση με την ανατολική ζώνη υπό σοβιετική τότε κατοχή.

Ο στόχος της Επανένωσης ήταν από τότε στο μυαλό τους. Τα 65 μέλη του Κοινοβουλευτικού Συμβουλίου με δικαίωμα ψήφου, που είχαν σταλεί από τα κοινοβούλια των κρατιδίων, ανήκαν σε διαφορετικά κόμματα και ήταν εν μέρει διώκτες του ναζιστικού καθεστώτος, εν μέρει συνοδοιπόροι τους. Ενοχοποιητικά στοιχεία γι αυτούς δεν υπήρχαν στην ουσία. «Το καθοριστικό ήταν ότι μπόρεσε να επιτευχθεί συμφωνία πέρα από όλες τις κομματικές γραμμές και τις προηγούμενες επιρροές από την περίοδο της Βαϊμάρης", επισημαίνει ο Μπάουμ. «Τα πολιτικά στρατόπεδα ήρθαν κοντά». Αυτό το πνεύμα αντικατοπτρίζεται επίσης και στις προσωπικές φωτογραφίες που τράβηξε η φωτογράφος Έρνα Βάγκνερ-Χέμκε από το Ντίσελντορφ, η οποία κατέγραψε με το φακό της τις διαβουλεύσεις. Οι ατμοσφαιρικές φωτογραφίες της που εκτίθενται επί του παρόντος στο μουσείο Οίκος της Ιστορίας (Haus der Geschichte) στη Βόννη, δείχνουν συχνά τους μετέχοντες σε μικρές ανεπίσημες ομάδες να καπνίζουν και να συζητούν, να στέκονται στο διάδρομο ή να κάθονται κάτω από δέντρα με έναν καφέ στο χέρι.

Νίκησαν οι «μητέρες» του Συντάγματος

Αν θα ήθελε κανείς να ξεχωρίσει έναν από τους συμμετέχοντες ιδιαίτερα, αυτός θα ήταν μάλλον ο καθηγητής Νομικής Κάρλο Σμιτ, από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Ωστόσο, ο συμπαθητικός Ακαδημαϊκός λειτουργούσε περισσότερο από το παρασκήνιο. Πρόεδρος του Συμβουλίου ήταν ο συνειδητοποιημένος ως προς την εξουσία μετέπειτα καγκελάριος Κόνραντ Αντενάουερ από το Χριστιανοδημοκρατικό κόμμα. «Το ιδιαίτερο στον Θεμελιώδη Νόμο είναι ότι εδώ, για πρώτη φορά, ένα γερμανικό Σύνταγμα χτίστηκε πάνω στην αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας", λέει ο Μπάουμ, οποίος εργάζεται ακόμη και σήμερα ως δικηγόρος.

"Σε αντίθεση με το Σύνταγμα της Βαϊμάρης ο Θεμελιώδης Νόμος δεσμεύει όλη την κρατική εξουσία με τα θεμελιώδη δικαιώματα". Ορισμένα από τα σημαντικότερα έχουν "αιώνιο" χαρακτήρα, δηλαδή ο περιορισμός τους δεν είναι δυνατός ούτε με απόφαση Κοινοβουλίου. "Για να φτάσουμε σε αυτό το σημείο, χρειάστηκε η βαθιά ηθική συντριβή που προκάλεσε η ναζιστική θηριωδία". Αλλά στις λεπτομέρειες εκδηλώθηκαν έντονες διαφωνίες.

Για παράδειγμα, οι τέσσερις μοναδικές γυναίκες-μέλη του Συμβουλίου χρειάστηκε να αγωνιστούν για μεγάλο χρονικό διάστημα για να κατοχυρώσουν τη φράση ότι "άνδρες και γυναίκες έχουν ίσα δικαιώματα". Οι "πατέρες του Θεμελιώδους Νόμου" ήθελαν αρχικά να αποτρέψουν μια τέτοια ξεκάθαρη διατύπωση. Ο Tέοντορ Χόις, από το FDP, ο οποίος αργότερα έγινε ο πρώτος πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Γερμανίας, δήλωσε ότι αρκεί να έχουν οι γυναίκες τα ίδια πολιτικά δικαιώματα. Στην οικογένεια όμως ο άνδρας θα έπρεπε να συνεχίσει να έχει τον τελευταίο λόγο σε όλα τα θέματα.

Οι τέσσερις "μητέρες" του Θεμελιώδους Νόμου, με επικεφαλής την αποφασιστική πολιτικό του SPD Ελίζαμπετ Ζέλμπερτ (1896-1986), δεν αρκέστηκαν σε αυτό. Απαίτησαν να μεταρρυθμιστούν όλοι οι τομείς του δικαίου, συμπεριλαμβανομένου του οικογενειακού δικαίου, σύμφωνα με την αρχή της ισότητας. Με πρωτοβουλία της Ζέλμπερτ, το Συμβούλιο κατακλύστηκε ουσιαστικά από επιστολές οργισμένων γυναικών. Η Ζέλμπερτ απευθύνθηκε μάλιστα απευθείας στις συζύγους όλων των συμβούλων του CDU, ώστε να ασκήσουν και αυτές πίεση. Και επέτυχε. Η αντίσταση των ανδρών κατέρρευσε. Στις 23 Μαΐου 1949, ο Θεμελιώδης Νόμος υπογράφηκε στη Βόννη και ίσχυε και το 1990, όταν επανενώθηκε το δυτικό με το ανατολικό τμήμα της Γερμανίας. " Ήμουν απολύτως αντίθετος με τη σύνταξη ενός νέου Συντάγματος εκείνη την εποχή", λέει ο Γκέρχαρντ Μπάουμ. Εξάλλου, όπως υποστηρίζει, ο Θεμελιώδης Νόμος έχει αντέξει στο χρόνο. "Δεν θα μπορούσαμε να ευχηθούμε ένα καλύτερο Σύνταγμα".

Επιμέλεια: Ειρήνη Αναστασοπούλου