Μία μοναδική εβραϊκή κοινότητα στα Ιωάννινα

Διαπεραστικός ο ήχος του κλειδιού. Ένα κλειδί τόσο μεγάλο που η Αλέγκρα Μάτσα μόλις καταφέρνει να το χωρέσει στην τσάντα της. Γιατί δεν είναι οποιοδήποτε κλειδί, είναι το αυθεντικό κλειδί της παλαιάς Συναγωγής των Ιωαννίνων, κατασκευασμένο πριν 200 χρόνια. Άπλετο φως στο κτίριο της παλαιάς Συναγωγής, που μπορεί να φιλοξενήσει μέχρι 400 πιστούς. Η Αλέγκρα Μάτσα μας δείχνει ξεχωριστούς θησαυρούς, για παράδειγμα ένα βιβλίο με θρησκευτικά τραγούδια γραμμένο στην ελληνική γλώσσα, αλλά με εβραϊκή γραφή. Ένα μοναδικό δημιούργημα.

Αλλά η πιο συγκλονιστική στιγμή είναι όταν αντικρίζουμε τις μαρμάρινες επιγραφές στους τοίχους. Εκεί έχουν χαραχθεί 1.750 ονόματα, που αντιστοιχούν σε μέλη της ακμάζουσας, προπολεμικά, εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων. Άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Την άνοιξη του 1944 μεταφέρθηκαν όλοι τους στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου βρήκαν τραγικό θάνατο. Όπως λέει η Αλέγκρα Μάτσα, δολοφονήθηκαν 651 παιδιά, ηλικίας έως 13 ετών. Γεννήθηκαν στα Γιάννενα, πέθαναν στο Άουσβιτς.

Μικρή κοινότητα, αλλά πλούσια σε παράδοση

Μόλις 180 Εβραίοι των Ιωαννίνων κατάφεραν να επιβιώσουν στο Ολοκαύτωμα. Μεταξύ αυτών ήταν ο πατέρας της Αλέγκρα Μάτσα, αλλά και οι γονείς του Μωυσή Ελισάφ, προέδρου της τοπικής εβραϊκής κοινότητας. Όπως εξηγεί ο ίδιος «σήμερα η κοινότητα είναι μικρή και δεν αριθμεί περισσότερα από 50 μέλη, ωστόσο είναι ιδιαίτερα πλούσια σε παράδοση». Και αυτό γιατί η πρωτεύουσα της Ηπείρου ήταν το κέντρο των αποκαλούμενων «Ρωμανιωτών», δηλαδή των ελληνόφωνων Εβραίων. Πρόκειται για μία από τις παλαιότερες εβραϊκές κοινότητες στην Ευρώπη. Σήμερα ελάχιστοι έχουν απομείνει, κάτι που είναι ιδιαίτερα εμφανές σε σημαντικές θρησκευτικές εορτές όπως η Γιορτή των Φώτων (Χανουκά) στα μέσα Δεκεμβρίου. 

Το 2019 ο Μωϋσής Ελισάφ εξελέγη δήμαρχος στα Ιωάννινα, μία ζωντανή πανεπιστημιούπολη με 110.000 κατοίκους. Προκαταλήψεις εναντίον των Εβραίων υπάρχουν και στην ιδιαίτερη πατρίδα του, λέει ο ίδιος, ενώ η γενική εικόνα είναι ότι αυξάνεται ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα. «Στον προεκλογικό αγώνα άλλοι υποψήφιοι προσπάθησαν να με υπονομεύσουν, όχι ανοιχτά, αλλά με παρασκηνιακές κινήσεις, ιδιαίτερα στα γύρω χωριά», λέει ο Μωϋσής Ελισάφ. «Αλλά ο κόσμος με ξέρει. Εϊκοσι χρόνια γιατρός, είχα πολλούς ασθενείς στην περιοχή, με γνωρίζουν καλά και νομίζω ότι αυτό εξηγεί και την εκλογική μου επιτυχία».

Αβέβαιο το μέλλον της κοινότητας

Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων έχει παρελθόν χιλίων ετών. Έχει όμως και μέλλον; «Φοβάμαι πως όχι», λέει ο Μωϋσής Ελισάφ και εξηγεί: «Τα παλαιά μέλη πεθαίνουν, η νέα γενιά παντρεύεται και κάνει οικογένεια εκτός της εβραϊκής κοινότητας, οπότε μάλλον δεν έχει μέλλον η κοινότητά μας. Θέλουμε όμως να συντηρήσουμε τη συναγωγή, το νεκροταφείο, τα βιβλία και το αρχείο μας, ώστε να μείνει ζωντανή η ανάμνηση για την εβραϊκή κοινότητα στην πόλη μας».

Στη Συναγωγή η Αλέγκρα Μάτσα συγκεντρώνει υλικό για μία μελλοντική έκθεση. Θέλει να υπενθυμίσει την πλούσια ιστορία της εβραϊκής κοινότητας, η οποία, όπως επισημαίνει, είναι ταυτόχρονα και μία ιστορία ειρηνικής συμβίωσης χριστιανών, μουσουλμάνων και Εβραίων στην πρωτεύουσα της Ηπείρου. «Για 500 ολόκληρα χρόνια ζούσαμε εδώ, με απόλυτο σεβασμό ο ένας για τον άλλον», λέει η Αλέγκρα Μάτσα. «Για 500 χρόνια δεν είχαμε συγκρούσεις ανάμεσα σε Εβραίους και μουσουλμάνους ή χριστιανούς. Είχαμε μόνο ωραίες ιστορίες...»

Τόμας Μπόρμαν (ARD)

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου