Κύπρος: Η ξεχασμένη «μάρτυρας» των ματωμένων Χριστουγέννων

Διανύοντας την «Εβδομάδα Εθνικού Αγώνα και Μαρτύρων», η τουρκοκυπριακή κοινότητα τιμά τη μνήμη των νεκρών της από τις δικοινοτικές συγκρούσεις στην Κύπρο, επίσημη ημερομηνία έναρξης των οποίων θεωρείται η 21η Δεκεμβρίου 1963. Τα ξημερώματα εκείνης της μέρας, στη συνοικία Τακτακαλά της Λευκωσίας έπεσαν νεκροί από τις σφαίρες Ελληνοκύπριου αστυνομικού ένας Τουρκοκύπριος οδηγός ταξί και μία Τουρκοκύπρια πόρνη.

Πρόκειται για τον Ζεκί Χαλίλ και τη Τζεμαλιέ Εμιραλί, τα πρώτα επίσημα θύματα της σύγκρουσης, που η ελληνοκυπριακή πλευρά αποδίδει με τον όρο «τουρκανταρσία» και η τουρκοκυπριακή πλευρά με την φράση «ματωμένα Χριστούγεννα». Οι διαφορετικές αναγνώσεις του επεισοδίου αποτυπώνονται στους διαφορετικούς χαρακτηρισμούς τους μεταξύ των δύο πλευρών. Αν για τους Ελληνοκύπριους η αιματοχυσία στην οδό Ερμού μεταξύ των ωρών 2:00 και 5:00 το πρωί της 21ης Δεκεμβρίου 1963 ήταν η αφορμή για να αποχωρήσουν οι Τουρκοκύπριοι από τη νεοσύστατη τότε δικοινοτική Κυπριακή Δημοκρατία, υλοποιώντας δηλαδή σχεδιασμούς διχοτόμησης, για τους Τουρκοκύπριους το ίδιο γεγονός καταγράφεται ως η πρώτη πράξη κοινοτικής αντίστασης στην προσπάθεια των Ελληνοκυπρίων να κυριαρχήσουν στο νησί.

Το βέβαιο είναι πάντως ότι τα γεγονότα της 21ης Δεκεμβρίου πυροδότησαν ένα κύκλο δικοινοτικής βίας, ο οποίος εξαπλώθηκε σε ολόκληρο το νησί μέχρι και την 27η Δεκεμβρίου και την υπογραφή εκεχειρίας. Τρεις μέρες αργότερα, ο στρατηγός Young, διοικητής των βρετανικών δυνάμεων, θα καθόριζε επί χάρτου, με πράσινο μολύβι, την γραμμή που μέχρι σήμερα χωρίζει την Λευκωσία.

Εξορισμένη από το αφήγημα

Παρά τη σημασία που αποδίδεται από την τουρκοκυπριακή κοινότητα στα θύματα της δικοινοτικής σύγκρουσης, οι πρώτοι νεκροί της κοινότητας δεν κατέχουν περίοπτη θέση ανάμεσα στους Τουρκοκύπριους «μάρτυρες». Στις τελετές που πραγματοποιούνται καθ’ όλη τη διάρκεια της εβδομάδας στα «μνημεία μαρτύρων» σε όλες τις πόλεις της βόρειας Κύπρου, όπως κάθε χρόνο, ο θάνατος της Τζεμαλιέ Εμιραλί, όταν δεν διαστρεβλώνεται, αποσιωπάται.

Η επαγγελματική ιδιότητα της Τζεμαλιέ, η σχέση της με τον Ζεκί, ακόμα και ο τρόπος που πέθανε, προκαλούν μέχρι σήμερα αμηχανία στην τουρκοκυπριακή κοινότητα για τη διαχείριση της μνήμης της 21ης Δεκεμβρίου.

«Συνήθως γίνονται τελετές στα μνημεία των νεκρών και επισκέψεις στον τάφο τους, ούτε ένας πολιτικός όμως δεν πήγε ποτέ στον τάφο της Τζεμαλιέ,» εξηγεί ο ιστορικός Γκιουβέν Ουλουντάγ στο ντοκιμαντέρ του Βασβί Σιφτσίογλου «21 Δεκεμβρίου 1963 Κύπρος», το οποίο προβλήθηκε πριν ένα χρόνο από το Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου. Εξάλλου ο τάφος της Τζεμαλιέ δεν βρίσκεται σε κάποιο από τα νεκροταφεία μαρτύρων, αλλά σε ένα απομακρυσμένο κοιμητήριο στο δρόμο Λευκωσίας-Δικώμου. Μιλώντας στη DW, o Γκιουβέν Ουλουντάγ, ο οποίος ερεύνησε τα γεγονότα γύρω από το θάνατο της Τζεμαλιέ Εμιραλί, εξηγεί πως ο εθνικιστικός λόγος δεν έχει χώρο για τις γυναίκες, πόσω μάλλον για μία γυναίκα με την επαγγελματική ιδιότητα της Τζεμαλιέ.

«Την ημέρα της κηδείας των δύο θυμάτων, ομιλητής ήταν ο ιστορικός ηγέτης των Τουρκοκυπρίων Ραούφ Ντενκτάς. Στον επικήδειο λόγο του, ο Ντενκτάς αναφέρθηκε στον ήρωα Ζεκί Χαλίλ, ο οποίος ήταν μέλος της τουρκοκυπριακής ένοπλης οργάνωσης ΤΜΤ. Για το δεύτερο θύμα, ο Ντενκτάς ανέφερε απλώς ότι ήταν μία κυρία που βρισκόταν κάπου εκεί κοντά». Εξάλλου, η ταφόπλακα στον τάφο της Τζεμαλιέ, με τη λανθασμένη ημερομηνία θανάτου «19/12/1963», αντί της ορθής 21/12/1963, αποτελεί την καλύτερη ένδειξη για την απροθυμία της τουρκοκυπριακής κοινότητας να τιμήσει τη μνήμη της πρώτης νεκρής της.

Πέθαινε στον δρόμο

Μέχρι σήμερα στα βιβλία ιστορίας στα τουρκοκυπριακά σχολεία αναφέρεται λανθασμένα ότι η Τζεμαλιέ ήταν μαζί με το Ζεκί στο αυτοκίνητό του τη νύχτα της 21ης Δεκεμβρίου. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες και τις πληροφορίες που συνέλεξε ο Γκιουβέν Ουλουντάγ, τα γεγονότα των «ματωμένων Χριστουγέννων» έλαβαν χώρα όταν Ελληνοκύπριοι αστυνομικοί που περιπολούσαν στην περιοχή του Τακτακαλά σταμάτησαν για έλεγχο το όχημα του Ζεκί, το οποίο είχε επιβάτες Τουρκοκύπριους.

Η επιλογή της συγκεκριμένης πορείας από τον Τουρκοκύπριο οδηγό ταξί φαίνεται ότι σχετιζόταν με την ρομαντική σχέση που διατηρούσε με την Τζεμαλιέ. Κατά την προσπάθεια ελέγχου του οχήματος προκλήθηκε ένταση ενώ η άφιξη στην περιοχή του αστυνομικού διευθυντή Λευκωσίας Μιχαλάκη Παντελίδη, αλλά και της Τζεμαλιέ, η οποία επιστρέφοντας πεζή σπίτι της έσπευσε να υπερασπιστεί τον Ζεκί, οδήγησε στην έκρηξη του επεισοδίου, που άφησε χτυπημένους στο δρόμο τον Τουρκοκύπριο οδηγό ταξί και την φίλη του Τζεμαλιέ.

Από τις σφαίρες του Ελληνοκύπριου αστυνομικού όμως, μόνο ο Ζεκί έπεσε αμέσως νεκρός. Σύμφωνα με τις έρευνες του Γκιουβέν Ουλουντάγ, η Τζεμαλιέ άφησε την τελευταία της πνοή στο νοσοκομείο τουλάχιστον τρεις ώρες μετά τον τραυματισμό της στην οδό Ερμού. Οι οδομαχίες που ξέσπασαν μετά τους πρώτους πυροβολισμούς εναντίον του Ζεκί και της Τζεμαλιέ, απέτρεψαν την έγκαιρη είσοδο ασθενοφόρου στην περιοχή, ενώ ο Γκιουβέν Ουλουντάγ δηλώνει ότι η Τζεμαλιέ είχε συρθεί μέχρι και 200 βήματα πέρα από το σημείο του πυροβολισμού της με κατεύθυνση προς την τουρκοκυπριακή συνοικία. Παρά την προσπάθειά της, ουδείς έσπευσε να τη βοηθήσει, αφήνοντας μία νεαρή γυναίκα να αργοπεθαίνει στο δρόμο. Τα ευρήματα γύρω από το θάνατό της Τζεμαλιέ δείχνουν ότι η απροθυμία να αντιμετωπιστεί με αξιοπρέπεια ένα θύμα της σύγκρουσης ξεκίνησε πριν το θάνατό της και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Χαρακτηριστικά, για το επάγγελμα της Τζεμαλιέ, στην τουρκοκυπριακή πλευρά ακούγονται κατά καιρούς όλες οι πιθανές εκδοχές. Σύμφωνα με τον Γκιουβέν Ουλουντάγ, πιο συχνή παρανόηση είναι αυτή που φέρει τον Ζεκί και τη Τζεμαλιέ αρραβωνιασμένους, κάτι που δεν μπορεί να ίσχυε αφού ο Ζεκί ήταν παντρεμένος με άλλη γυναίκα και είχε παιδιά.

Σημειώνεται ότι η Τζεμαλιέ είχε η ίδια μία κόρη, η οποία έφυγε από τη ζωή το 2019. Η εγγονή της Τζεμαλιέ, η οποία μάλιστα φέρει το όνομα της γιαγιάς της, ζει σήμερα στη Λευκωσία και δεν επιθυμεί οποιαδήποτε δημοσιότητα γύρω από το θέμα, αν και μέσω του Γκιουβέν Ουλουντάγ κοινοποίησε στη DW την φωτογραφία της γιαγιάς της που δημοσιεύεται.

Λουκιανός Λυρίτσας, Λευκωσία