Ελλάδα, άνθρωποι, τοπία. 1923-33
1 Δεκεμβρίου 2016
Μνημεία του αρχαιοελληνικού παρελθόντος, τοπία, αλλά κυρίως άνθρωποι. Θέματα που απαθανάτισε με τον φωτογραφικό της φακό η γερμανοεβραία φωτογράφος Άγκνες Σέφερ στο διάστημα της παραμονής της στην Ελλάδα. Μεταξύ 1923 και 1933 φωτογράφησε ταξιδιώτες αλλά και ντόπιους. Στον φακό της ποζάρουν μεταξύ άλλων βοσκοί και άνθρωποι με παραδοσιακές ενδυμασίες και με φόντο το καθημερινό τους περιβάλλον.
Όπως λέει στην DW o Βουλφ Χερτσόγκενρατ, διευθυντής του τομέα Εικαστικών Τεχνών στην Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου και εγγονός της Άγκνες Σέφερ, «η ιδιαιτερότητα της Άγκνες Σέφερ ήταν οι σκηνοθετημένες φωτογραφίες της, τις οποίες θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε σήμερα με φωτογραφίες της Σίντι Σέρμαν. Η σκηνοθεσία και το παιχνίδι ρόλων που απεικονίζεται ως έναν βαθμό προσθέτουν ορισμένα στοιχεία μοντερνισμού».
Φωτογραφίες της Άγκνες Σέφερ και ζωγραφικά έργα των δύο αδελφών της φιλοξενούνται μέχρι τις 8 Ιανουαρίου στοΚέντρο για τις Τέχνες υπό Διωγμό , που καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα του Μουσείου Τέχνης στο Ζόλινγκεν.
Η Κέτε Λέβενταλ, η Άγκνες Σέφερ και η Ζουζάνε Ρίτσερ είναι βλαστάρια μιας εύπορης και προοδευτικής οικογένειας Εβραίων της Γερμανίας. Πολυταξιδεμένες χάρη στον πατέρα τους, τον επιτυχημένο έμπορο και επιστήμονα Βίλχελμ Λέβενταλ, και με τα απαραίτητα εφόδια για να σπουδάσουν και να αφιερωθούν στις τέχνες κόντρα στο κατεστημένο των αρχών του 20ου αιώνα στη Γερμανία, που πολύ δύσκολα δεχόταν τη γυναίκα ως επαγγελματία καλλιτέχνιδα.
Η αγάπη για την Ελλάδα
Η μεγαλύτερη Κέτε Λέβενταλ σπούδασε ζωγραφική κάνοντας ένα πολλά υποσχόμενο ξεκίνημα, η μικρότερη Ζουζάνε Ρίτσερ εργάστηκε επίσης ως ζωγράφος και η μεσαία Άγκνες Σέφερ εκπαιδεύτηκε στην τέχνη της φωτογραφίας. Ο φακός της στράφηκε στην Ελλάδα, όπου πήγε αφήνοντας πίσω της μια αβίωτη Γερμανία, εγκλωβισμένη στη μέγγενη του υπερπληθωρισμού, για να βγάλει τα προς το ζην ως δασκάλα γερμανικών αλλά και ως φωτογράφος, δουλεύοντας τα πρωινά στο ατελιέ του γεννημένου στη Σμύρνη έλληνα φωτογράφου Νίκου Ζωγράφου.
Όπως εξηγεί ο Βουλφ Χερτσόγκενρατ, τη δεκαετία του 1920 επισκέπτονταν την Αθήνα και την Ελλάδα ταξιδιώτες και επιστήμονες που ήθελαν να φύγουν με ένα ενθύμιο, «μια επιλεγμένη, ιδιαίτερη φωτογραφία», όπως λέει, σαν αυτές που έβγαζε η Άγκνες Σέφερ.
«Έτσι μπορούσε να χρηματοδοτεί τα δύο παιδιά της, που είχαν μείνει σε συγγενείς στη Γερμανία, κάτι που πίστευε ότι δεν θα μπορούσε να κάνει στη χώρα της. Επίσης, είχε μεγάλη αγάπη για την Ελλάδα και αν την παρατηρήσει κανείς σε φωτογραφίες, βλέπει ότι αισθανόταν πολύ άνετα εκεί. Αλλά και ο τρόπος με τον οποίο σκηνοθετούσε τις φοκλορικές φωτογραφίες της δείχνει ότι το έκανε με την καρδιά της και όχι απλά για να βγάλει το ψωμί της», λέει ο Βουλφ Χερτσόγκενρατ.
Η ξεχασμένη γενιά
Οι τρεις αδελφές ακολούθησαν διαφορετικά καλλιτεχνικά μονοπάτια αλλά παρόλα αυτά ανήκουν σε μια κοινή καλλιτεχνική οικογένεια. Σε μια γενιά ξεχασμένων καλλιτεχνών, που από τα συντρίμμια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, παρά τις στερήσεις και τις αβεβαιότητες, βρήκαν πρόσφορο έδαφος για πρωτοποριακές καλλιτεχνικές δημιουργίες στο μεταπολεμικό περιβάλλον, που φάνηκε να κυοφορεί μια νέα, πιο ελεύθερη κοινωνία. Ωστόσο, η μεταπολεμική ελπίδα αποδείχθηκε φρούδα. Το ναζιστικό καθεστώς ανέλαβε τα ηνία, συνθλίβοντας κάθε τι αναντίστοιχο με τα ρατσιστικά ιδεώδη της εθνικοσοσιαλιστικής προπαγάνδας.
Όπως εξηγεί ο Βουλφ Χερτσόγκενρατ, «η αρχή ήταν βεβαίως δύσκολη για αυτήν τη γενιά, που έπρεπε να διαμορφωθεί και να αναπτύξει την τέχνη της την περίοδο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά, το αργότερο από τον Ιανουάριο του 1933 (σ.σ. ανάληψη εξουσίας από τον Χίτλερ), ήταν δύσκολο εξαιτίας της εβραϊκής καταγωγής τους ή -όπως και στην περίπτωση της Κέτε Λέβενταλ- λόγω του μοντέρνου χαρακτήρα των έργων τους. Μετά από μόλις 15 χρόνια υπήρξε μια διακοπή, υπήρξαν περιορισμοί, ακόμη και φυσική εξόντωση».
Η Κέτε Λέβενταλ εκτοπίστηκε το 1942 και άφησε την τελευταία της πνοή σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Πολωνία. Η Ζουζάνε Ρίτσερ κατάφερε να διασωθεί, βρίσκοντας μαζί με τα παιδιά της καταφύγιο στη γερμανική ύπαιθρο. Η Άγκνες Σέφερ έκοψε μόνη το νήμα της ζωής της το 1933 σε κάποιο βουνό της Ελλάδας.
Μόλις 100 φωτογραφίες της διασώθηκαν. Όσες έστελνε κατά καιρούς στα παιδιά της στη Γερμανία και όσες βρήκαν ο γιος και η κόρη της μετά τον θάνατο της μητέρας τους στο ατελιέ του Νίκου Ζωγράφου.
Άρης Καλτιριμτζής