Ανακυκλώνοντας τη Μήδεια

Αρκετές φορές στη ζωή του ο Μίκης Θεοδωράκης έχει χαρακτηριστεί «τρομοκράτης»: από τους γερμανούς, μεταπολεμικά, από τη χούντα. Σήμερα δηλώνει σίγουρος ότι αν ήταν στις μέρες μας νέος έτσι θα τον αποκαλούσαν, επειδή και αυτός θα συμμετείχε στα βίαια γεγονότα στο Σύνταγμα πριν δύο χρόνια. Αυτά εκμυστηρεύεται ο μουσικοσυνθέτης στην ταινία «Ανακυκλώνοντας τη Μήδεια» του συγγραφέα και σκηνοθέτη Αστέρη Κούτουλα, η οποία έχει πρεμιέρα το βράδυ της Πέμπτης στο Θέατρο Badmington στην Αθήνα.

Η Ελλάδα ως άλλη Μήδεια

Όπως θυμάται ο Αστέρης Κούτουλας, ο οποίος μόνιμα ζει στο Βερολίνο, η ιδέα για την ταινία προέκυψε το Μάιο του 2011 όταν ο παλιός και στενός του φίλος Μίκης του τηλεφωνεί και του προτείνει να επισκεφτούν μαζί μια πρόβα μπαλέτου. Ο διευθυντής μπαλέτου της Λυρικής Σκηνής, ο σκηνοθέτης και χορογράφος Renato Zanela προετοίμαζε μαζί με την Μαρία Κουσουνή, τον Danilo Zeka και άλλους χορευτές μια τη «Μήδεια» του Ευριπίδη, μία παράσταση η οποία ήταν βασισμένη στην ομότιτλη όπερα του Μίκη. Ο Αστέρης Κούτουλας έμεινε εντυπωσιασμένος: «Μόλις άκουσα τη μουσική και είδα τη Μαρία Κουσουνή, είπα, ότι αυτό πρέπει να το γυρίσω σε ταινία. Αυτή ήταν η πρώτη ιδέα. Κατόπιν όμως, με αυτά που συνέβαιναν στην Ευρώπη και στην Ελλάδα ειδικότερα, η ταινία πήρε μια άλλη κατεύθυνση, αλλιώτικη από αυτή που τότε είχα φανταστεί».

Αρχικά ο Αστέρης Κούτουλας ήθελε να γυρίσει μια ταινία με κυρίαρχο στοιχείο τη μουσική του Μίκη, όπου η κάμερα με κοντινά πλάνα θα παρακολουθούσε το κεντρικό πρόσωπο της τραγωδίας, τη Μήδεια, την οποία υποδύεται η μπαλαρίνα Μαρία Κουσουνή και την εσωτερική μάχη που δίνει μέχρις ότου φτάσει στο σημείο να σκοτώσει τα παιδιά της. Οι κινητοποιήσεις όμως και οι βίαιες συγκρούσεις των νέων εκείνης της περιόδου στο Σύνταγμα και αλλού στην χώρα προκάλεσαν στον Αστέρη Κούτουλα τον εξής συνειρμό: όπως η Μήδεια τότε, έτσι και σήμερα η Ελλάδα σκοτώνει τα παιδιά της. «Απ' τη μία, η μάνα που σκοτώνει τα παιδιά της στο κείμενο του Ευριπίδη, στην όπερα του Μίκη και στην χορογραφία του Renato Zanela και από την άλλη, η καθημερινότητα που ζούσαμε στην Ελλάδα. Έβλεπα ότι η Ελλάδα δεν αφήνει περιθώρια για τη νέα γενιά να οραματιστεί, να ζήσει καλά στη χώρα. Το μόνο που τους άφηνε ήταν μια έρημος από την οποία έπρεπε να φύγουν, να την αφήσουν».

Παραλλαγές ενός διαχρονικού δράματος

Οι εικόνες με τις συγκρούσεις των νέων με την αστυνομία στο Σύνταγμα που παρουσιάζονται στην ταινία σε αργή κίνηση είναι από βίντεο που είχαν γυρίσει ακτιβιστές στις διαδηλώσεις και τις παραχώρησαν στον Αστέρη Κούτουλα. Στην ταινία αυτές καθώς και οι σκηνές από το μπαλέτο δεν αποτελούν ξεχωριστούς κόσμους. Ενώ στο αρχαίο δράμα η βία είχε ατομικό χαρακτήρα, στο έργο αυτό εμφανίζεται στη συλλογική της μορφή: Μητέρα ενάντια στα παιδιά της τότε, αστυνομία ενάντια στους νέους τώρα.

Η αναλογία της Μήδειας με την Ελλάδα ομολογουμένως εγκυμονεί τον κίνδυνο της σχηματοποίησης. Ο Κούτουλας παρακάμπτει αυτό το σκόπελο παρουσιάζοντας τα δύο βασικά επίπεδα της ταινίας, το μπαλέτο και τα βίντεο με τις συγκρούσεις, όχι μόνο παράλληλα αλλά το ένα διεισδύει στο άλλο. Κατά αυτόν τον τρόπο τα αρχικά διαφορετικά επίπεδα σε χρόνο και σε χώρο μετατρέπονται σε παραλλαγές ενός διαχρονικού δράματος.

Και εκεί που η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη σε συνδυασμό με τις εικόνες του μπαλέτου και των διαδηλώσεων τείνουν να συνεπάρουν τον θεατή ο Αστέρης Κούτουλας αποφορτίζει, όπως και στο μπρεχτικό θέατρο όπου οι πρωταγωνιστές αποστασιοποιούνται κατά διαστήματα από τα δρώμενα, «βγαίνουν έξω από το ρόλο τους» και γίνονται παρατηρητές και σχολιαστές. Στην ταινία τον ρόλο αυτό τον αναλαμβάνουν ο Μίκης και ο Renato Zanella.

Για αυτό, λοιπόν, η ταινία του Αστέρη Κούτουλα δεν είναι ούτε μουσική ταινία, ούτε ντοκιμαντέρ ούτε φίκτιον, αλλά μια ταινία που εμπεριέχει στοιχεία διαφορετικών μορφών κινηματογράφου. Και κάτι άλλο ακόμη που κάνει την ταινία διαφορετική. Σε όλες τις μέχρι τώρα εκτελέσεις της Μήδειας, είτε στις ταινίες των Πιερ Πάολο Παζολίνι και Λαρς φον Τρίερ, είτε στην όπερα του Λουίτζι Κερουμπίνι ή ακόμη και στο σχετικό μυθιστόρημα της γερμανίδας Κρίστα Βολφ, η ιστορία εκτυλίσσεται από την οπτική γωνία στης Μήδειας. Στην ταινία του Αστέρη Κούτουλα πρωταγωνιστές είναι τα θύματα.

Παναγιώτης Κουπαράνης, Βερολίνο

Υπεύθ. σύνταξης: Δήμητρα Κυρανούδη