O Α' Παγκόσμιος Πόλεμος στα σχολικά βιβλία

Με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου στήθηκε στο σερβικό τμήμα του Σεράγεβο ένα άγαλμα του Γκαβρίλο Πρίντσιπ, κίνηση που επικροτούν και πρωτοβουλίες από το Βελιγράδι. Ο σέρβος φοιτητής είχε δολοφονήσει στις 28 Ιουνίου του 1914 τον διάδοχο του αυστροουγγρικού θρόνου, πρίγκιπα Φραγκίσκο Φερδινάνδο και τη σύζυγό του στο Σεράγεβο. Η Αυστροουγγαρία αντέδρασε με ένα τελεσίγραφο προς τη σερβική κυβέρνηση και 30 μέρες αργότερα είχε ξεσπάσει ο πόλεμος. Ο Πρίντσιπ ήταν μέλος της επαναστατικής οργάνωσης «Νεαρά Βοσνία», που είχε ως στόχο τη δημιουργία ενός ελεύθερου νοτιοσλαβικού κράτους των Σέρβων, Κροατών και Βοσνίων.

«Ο Πρίντσιπ παρουσιαζόταν στη Γιουγκοσλαβία ως μαχητής της ελευθερίας και αυτό ισχύει ακόμη και σήμερα στα σχολικά βιβλία», εξηγεί η Κλαούντια Λιχνόφσκι, ειδικός σε ζητήματα Νοτιοανατολικής Ευρώπης από το Ινστιτούτο Διεθνούς Έρευνας Σχολικών Βιβλίων Γκέοργκ Έκερτ στο Μπράουνσβαϊγκ. Η ίδια υπογραμμίζει ότι στη Βοσνία Ερζεγοβίνη τα σχολικά εγχειρίδια μοιράζονται με γνώμονα εθνοτικά κριτήρια, είναι δηλαδή διαφορετικά για Σέρβους, Κροάτες και μουσουλμάνους της Βοσνίας. Η Ιστορία προσαρμόζεται στην προσέγγιση της εκάστοτε εθνοτικής ομάδας. Πάντως, όπως εξηγεί η Κλαούντια Λιχνόφσκι, στην περίπτωση του Γκαβρίλο Πρίντσιπ οι διαφορές δεν είναι τόσο μεγάλες. Στα βιβλία των κροατών και των βόσνιων-μουσουλμάνων μαθητών δεν παρουσιάζεται μεν σαν ήρωας, ωστόσο δεν «δαιμονοποιείται». Πάντως η καταπίεση που υπέστησαν οι Σέρβοι της Βοσνίας μετά την πράξη του Πρίντσιπ αναφέρεται «μόνο στα σερβικά βιβλία» επισημαίνει η κ. Λιχνόφσκι.

Ήρωας ή δολοφόνος;

Στη Ρουμανία η πράξη του Πρίντσιπ παρουσιάζεται από τα σχολικά βιβλία Ιστορίας ξεκάθαρα ως «τρομοκρατική ενέργεια». Όπως «κάθε φόνος» λέει ο Ιοάν Πόπα, καθηγητής Ιστορίας στο γερμανόγλωσσο Γυμνάσιο Μπρούκενταλ στο Σίμπιου της Ρουμανίας. Επίσης η δολοφονία δεν θεωρείται αιτία, αλλά αφορμή για το ξέσπασμα του πολέμου, «σπινθήρας που άναψε το φιτίλι» εξηγεί ο Πόπα, προσθέτοντας ότι «κύρια αιτία θεωρείται η αντιπαλότητα μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων για θέματα πολιτικής επιρροής και πόρων».

Τα σερβικά βιβλία από την πλευρά τους καθιστούν βασική υπεύθυνη για το «Μεγάλο Πόλεμο» τη Γερμανία. Ένα από αυτά γράφει: «Η μιλιταριστική ηγεσία στο Βερολίνο, έχοντας τη στήριξη του μεγάλου κεφαλαίου, ζητούσε μετατόπιση των σφαιρών επιρροής και του αποικιακού πλούτου».

Η παρουσίαση των αιτίων και των διεργασιών που οδήγησαν στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο άλλαξε αισθητά στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, όπως τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Όπως εξηγεί ο βούλγαρος ιστορικός Πλάμεν Τσβέτσκοφ, τα βουλγαρικά βιβλία Ιστορίας πριν από το 1989 εξηγούσαν τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλαίσιο των «συμφερόντων της βουλγαρικής μπουρζουαζίας». Οι σημερινές προσεγγίσεις είναι πια και στις δύο χώρες πιο νηφάλιες, τονίζουν οι Τσβέτσκοφ και Πόπα.

Ιστορία με εθνικό πρόσημο

Τα σχολικά βιβλία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης δείχνουν εν γένει «ότι η Ιστορία εξετάζεται ακόμη από εθνική σκοπιά» εκτιμά η Κλαούντια Λιχνόφσκι, εξηγώντας ότι «δημιουργούνται συνέχειες, κατά προτίμηση από την αρχαιότητα έως σήμερα, στη βάση των οποίων κάθε έθνος έχει την Ιστορία του, αν και ο όρος έθνος είναι στην πραγματικότητα κάτι νέο. Πριν από τον δέκατο έννατο αιώνα οι άνθρωποι δεν σκέφτονταν με βάση τη σημερινή κατηγοριοποίηση των εθνών».

Ωστόσο, γίνονται ήδη απόπειρες πολυπρισματικής θεώρησης της Ιστορίας. Η Κλαούντια Λιχνόφσκι παραπέμπει στο παράδειγμα ενός νέου βιβλίου Ιστορίας που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Ένωση Καθηγητών Ιστορίας (EUROCLIO) και το οποίο εξετάζει τα γεγονότα στην πρώην Γιουγκοσλαβία την περίοδο 1912-45 από διαφορετικές οπτικές γωνίες. «Επιχειρείται η δολοφονία του Φραγκίσκου Φερδινάνδου να διαφωτιστεί με ποικίλες πηγές».

Πάντως, η εθνικά φορτισμένη Ιστορία δεν είναι γνώρισμα μόνο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. «Εδώ και δεκαετίες κάθε ευρωπαϊκό έθνος είχε τη δική του Ιστορία για τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο» σχολιάζει ο ρουμάνος ιστορικός Λουκιάν Μπόια. Ο ίδιος υπογραμμίζει ότι «σήμερα πρέπει να προσπαθήσουμε να εξισορροπήσουμε τις διαφορετικές ερμηνείες προκειμένου να φτάσουμε σε μια κοινή ευρωπαϊκή Ιστορία».

Alexandra Scherle / Άρης Καλτιριμτζής