Μουντιάλ και γερμανικός πατριωτισμός

63ο λεπτό στο παιχνίδι της Γερμανίας εναντίον της Γκάνας: ψυχρολουσία για τους γερμανούς φιλάθλους, που βλέπουν τη Γκάνα να ανοίγει το σκορ. Τα σχόλια στο twitter παίρνουν αμέσως φωτιά: «Ας ελπίσουμε να πεθάνουν μερικοί μαύροι ποδοσφαιριστές στο γήπεδο από AIDS», γράφει μία φίλαθλος. Και αυτό δεν ήταν το μόνο ρατσιστικό σχόλιο που αναρτήθηκε στο twitter κατά τη διάρκεια του αγώνα. Το επίμαχο σχόλιο πάντως επαναφέρει στη δημόσια συζήτηση ένα καίριο ερώτημα: μέχρι ποιο σημείο μπορούν να φτάσουν οι αντιδράσεις των οπαδών μίας εθνικής ομάδας;

«Αυτή η θάλασσα γερμανικών σημαιών δεν έχει να κάνει μόνο με τον ποδοσφαιρικό ενθουσιασμό αλλά και με την εξύψωση του έθνους», αναφέρει ο κοινωνικός ψυχολόγος Ούλριχ Βάγκνερ από το Μάρμπουργκ. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για μία λεπτή γραμμή που διαχωρίζει τον πατριωτισμό που βλέπουμε στο Παγκόσμιο Κύπελλο από τον εθνικισμό. Ο ποδοσφαιρικός φίλαθλος είναι φυσικό να ταυτίζεται με την ομάδα του και να τάσσεται έντονα κατά των αντιπάλων. Αλλά εδώ ακριβώς ελλοχεύει ο κίνδυνος. Ο σχηματισμός μιας ιδιαίτερης ταυτότητας εκκινεί από τον διαχωρισμό από τους άλλους. Επ´ αυτού οι κοινωνικοί ψυχολόγοι «προειδοποιούν» ότι ο φαινομενικά ακίνδυνος «πατριωτισμός της ομάδας» μπορεί να είναι μην είναι τελικά τόσο ακίνδυνος.

Από την εθνική υπερηφάνεια στην ξενοφοβία

Τις ημέρες του Παγκοσμίου Κυπέλλου η Γερμανία καρακλύζεται από σημαίες, ζωγραφιές πάνω σε πρόσωπα στα εθνικά χρώματα ακόμη και χαβανέζικα κολιέ με μαύρες, κόκκινες και χρυσές χάντρες. Τα πάντα κινούνται στο πεδίο των συμβολισμών. Πόσο επικίνδυνο είναι τελικά αυτό; Στις περισσότερες περιπτώσεις οι ίδιοι οι φίλαθλοι απαντούν ότι τους ενδιαφέρει μόνο το παιχνίδι. Ή μήπως όχι;

«Διατηρώ κάποιες επιφυλάξεις ως προς αυτές τις μορφές εθνικής ταύτισης», λέει ο Ούλριχ Βάγκνερ. Όλα αυτά τα γερμανικά σύμβολα λειτουργούν τονωτικά για το εθνικό φρόνημα. Σύμφωνα με έρευνες το έντονο αίσθημα εθνικής υπερηφάνειας μπορεί να οδηγήσει όμως και στην αντίθετη κατεύθυνση, αυτή της ξενοφοβίας. Άλλωστε και οι εθνικιστές αυτοπροσδιορίζονται ως πατριώτες και ταυτίζονται έντονα με την χώρα τους. Ο εθνικισμός διέπεται πάντα από την εξής αρχή: «Είμαστε καλύτεροι από όλους τους υπόλοιπους». Ο πατριωτισμός από την άλλη πλευρά ταυτίζεται περισσότερο με την ίδια την πατρίδα και τα κατορθώματά της. Για παράδειγμα στην περίπτωση της Γερμανίας, ο πατριωτισμός μπορεί να ταυτίζεται και με τα δημοκρατικά της κατορθώματα.

Ποδοσφαιρικοί «εθνικοί μύθοι»

Στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 2006 που διεξήχθη στη Γερμανία, η χώρα έδειξε ένα προφίλ ανοιχτό προς τον κόσμο. Τότε όμως για πρώτη φορά φάνηκαν τόσο έντονα οι γερμανικές σημαίες. Για τη Γερμανία η έννοια της «εθνικής υπερηφάνειας» ήταν πάντα ταμπού, μιας και ιστορικά πολλές μεταπολεμικές γενιές είχαν πρόβλημα εθνικού αυτοπροσδιορισμού. Σύμφωνα με τον Αντρέας Τσιγκ, διευθυντή του Ινστιτούτου Διεπιστημονικών Μελετών πάνω στις διεθνείς συγκρούσεις, η έμφαση στην εθνική υπερηφάνεια ήταν πάντα μια « λανθασμένη προσέγγιση» στη Γερμανία. Και ο Ούλριχ Βάγκνερ εκτιμά ότι αντίστοιχες εκδηλώσεις ενδέχεται να αποτελέσουν αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης για άλλους σκοπούς πέρα από το ποδόσφαιρο. «Το ποδόσφαιρο είναι μία συναισθηματική υπόθεση», εκτιμά ο γερμανός κοινωνικός ψυχολόγος, όπου η έμφαση δίνεται στην εθνική συγκίνηση των φιλάθλων, με αποτέλεσμα έννοιες όπως «ανεκτικότητα» και «ευγένεια» να τίθενται σε δεύτερη μοίρα, ακόμη και από δημοσιογράφους και σχολιαστές των παιχνιδιών. Στον χώρο τα στερέοτυπα βρίθουν, για παράδειγμα αναφορικά με τους Αφρικανούς, με αποτέλεσμα συχνά να είναι δύσκολο να αποφύγει κανείς στο λόγο του κλισέ που καταλήγουν να είναι ρατσιστικά. Στο πρόσφατο παιχνίδι της Γερμανίας με τη Γκάνα οι ρατσιστικές αναφορές ξεπέρασαν κάθε όριο, με πολλούς γερμανούς φιλάθλους στο γήπεδο να έχουν βάψει τα πρόσωπά τους μαύρα, κάτι που προκάλεσε έντονες αντιδράσεις σε πολλές οργανώσεις κατά του ρατσισμού.

Aντιφάσεις και προκλήσεις

Στο μεταξύ όλα αυτά λαμβάνουν χώρα σε μια εποχή που το ποδόσφαιρο έχει παγκοσμιοποιηθεί. Είναι ένα άθλημα δίχως σύνορα, στο οποίο παίκτες από την Γκάνα ή την Νότια Αφρική, λόγου χάρη, παίζουν σε μεγάλες ευρωπαϊκές ομάδες. Στην Εθνική Γερμανίας έξι από τους 23 παίκτες έχουν μεταναστευτικό υπόβαθρο. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τουρκικής καταγωγής Μεσούτ Όζιλ, ο οποίος μετά την παρουσία του στα γήπεδα της Νότιας Αφρικής το 2010 με τη γερμανική φανέλα, φαίνεται να επηρέασε θετικά τη στάση πολλών γερμανών φιλάθλων. «Θα μπορούσε κάποιος να είναι περήφανος για αυτή την πολυπολιτισμική ομάδα», εκτιμά ο Αντρέας Τσιγκ. Ωστόσο το «φαινόμενο Όζιλ» γρήγορα ξεφούσκωσε. Σε κάθε περίπτωση οι εκδηλώσεις εθνικής υπερηφάνειας στα ποδοσφαιρικά τερέν είναι ένα θέμα που προβληματίζει και σύμφωνα με τους ειδικούς η έννοια του πατριωτισμού θα πρέπει να οριοθετηθεί εκ νέου. Ιδίως αναφορικά με την περίπτωση της Γερμανίας, η οποία είναι δίχως αμφιβολία μία πολυπολιτισμική χώρα.

Vera Kern / Δήμητρα Κυρανούδη

Υπεύθ. Σύνταξης: Κώστας Συμεωνίδης