Μνήμες από την Κατοχή στο Βερολίνο

Στις 28 Οκτωβρίου 1941 εορτάστηκε στην Αθήνα η πρώτη επέτειος της έναρξης του ελληνοϊταλικού πολέμου. Ένα χρόνο νωρίτερα ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς είχε απορρίψει το ιταλικό τελεσίγραφο που ζητούσε την ειρηνική κατάληψη από τα ιταλικά στρατεύματα «στρατηγικών θέσεων» εντός της ελληνικής επικράτειας. Οι εορτασμοί επαναλήφθηκαν και το 1942, με μαζικές διαδηλώσεις στην ιταλοκρατούμενη Αθήνα που οργανώθηκαν από το νεοϊδρυθέν Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, με ταραχές και συλλήψεις.

Η επέτειος του περίφημου «ΟΧΙ» αποτελεί τη θεσμική εκδήλωση μνήμης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής στην Ελλάδα. Η 28η Οκτωβρίου και όχι η απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς τον Οκτώβριο του 1944 ή η λήξη του πολέμου στα μέσα του επόμενου έτους έχει επιλεγεί, για να θυμίζει στους Έλληνες τα φοβερά γεγονότα της Κατοχής. Η αιτία σχετίζεται ασφαλώς με όσα ακολούθησαν: τα Δεκεμβριανά, λίγες εβδομάδες μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων, και την έναρξη του εμφυλίου στην Ελλάδα μερικούς μήνες μετά την συνθηκολόγηση των δυνάμεων του Άξονα.

Η εργαλειοποίηση ενός περίπλοκου παρελθόντος

Ο εορτασμός της 28ης Οκτωβρίου, με τις στρατιωτικές και μαθητικές παρελάσεις, τις σχολικές γιορτές και το εμβληματικό «ΟΧΙ», αποτελεί το χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα εργαλειοποίησης από το ελληνικό κράτος της μνήμης μίας σειράς γεγονότων που για όσους τα έζησαν παραμένουν μέχρι σήμερα βιωμένη ιστορία. Τελικά το «ΟΧΙ» του Μεταξά -αποσυνδεδεμένο ασφαλώς στη συλλογική μνήμη από τον ίδιο και τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου- έχει κατορθώσει να επιβάλει στη δημόσια σφαίρα μία μόνο πλευρά της εμπλοκής της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκείνη της ηρωικής και ενιαίας αντίστασης σύσσωμου του ελληνικού λαού ενάντια στους εχθρούς του, σύμφωνα με την κυρίαρχη αφήγηση.

Ωστόσο η ιστορία είναι περισσότερο περίπλοκη. Ο δοσιλογισμός, οι συγκρούσεις μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων ήδη από το 1943, ο αφανισμός του ελληνικού εβραϊσμού και η ευθύνη της ελληνικής πλευράς σχετικά με αυτόν, έχουν απωθηθεί στο περιθώριο της δημόσιας σφαίρας στην Ελλάδα. Στην πρόσληψη της περιόδου έπαιξε βέβαια καθοριστικό ρόλο και ο τραυματικός εμφύλιος που ακολούθησε, ο οποίος αποτέλεσε ένα «φίλτρο», μέσα από το οποίο οι μεταπολεμικές γενιές είδαν την Κατοχή και την Αντίσταση, όπως επισημαίνει ο ιστορικός Πολυμέρης Βόγλης. Αυτό το κενό στη δημόσια ιστορία καλύπτει μεθοδικά τις τελευταίες δεκαετίες η ιστορική έρευνα, αναδεικνύοντας μέσα από τις πηγές συχνά άγνωστες πλευρές της Κατοχής και της Αντίστασης. Αλλά εκτός από τις μαρτυρίες των γραπτών πηγών, είτε είναι επίσημα έγγραφα, είτε απομνημονεύματα ή άλλου είδους γραπτά τεκμήρια, υπάρχουν και οι ζωντανές μαρτυρίες εκείνων που έζησαν τα γεγονότα, η καταγραφή των οποίων ανήκει στον κλάδο της λεγόμενης «προφορικής ιστορίας».

Ένα πολύτιμο και δύσκολο έργο

Αυτό το δύσκολο έργο της συλλογής προφορικών αφηγήσεων για την περίοδο της Κατοχής έχει αναλάβει μία επιστημονική ομάδα γερμανών και ελλήνων ερευνητών στο Κέντρο Ψηφιακών Συστημάτων του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου, υπό την καθοδήγηση του επίτιμου καθηγητή Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου Νικόλαου Αποστολόπουλου, σε συνεργασία με τον Χάγκεν Φλάισερ, ομότιμο καθηγητή Νεότερης Ιστορίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Στόχος του προγράμματος «Μνήμες Κατοχής στην Ελλάδα» είναι η συλλογή και αρχειοθέτηση οπτικοακουστικών μαρτυριών για τη γερμανική Κατοχή στην Ελλάδα. Για τον σκοπό αυτό οι ερευνητές πραγματοποιούν συνεντεύξεις με μάρτυρες της περιόδου, όπως θύματα αντιποίνων, μέλη αντιστασιακών οργανώσεων, Εβραίους επιζώντες του Ολοκαυτώματος, κρατούμενους στρατοπέδων συγκέντρωσης και εργάτες καταναγκαστικών έργων. «Το πρόγραμμα “Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα”», εξηγεί ο καθηγητής Νικόλαος Αποστολόπουλος, «ήταν αρχική ιδέα του Χάγκεν Φλάισερ, ο οποίος επεσήμανε στον ίδιο τον Πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας Γιόαχιμ Γκάουκ, σε επίσκεψή του στην Ελλάδα το 2014, την επιτακτική ανάγκη της συγκέντρωσης μαρτυριών από την γερμανική Κατοχή στην Ελλάδα. Αλλά ήδη από χρόνια το συζητούσαμε και βρίσκαμε την ιδέα της δημιουργίας ενός οπτικοακουστικού αρχείου μαρτυριών για την Κατοχή στην Ελλάδα ένα σημαντικό θεμέλιο στην εδραίωση της γνώσης γύρω απ’ την περίοδο».

Πρόκειται για μία γνώση, η οποία θα ενισχύσει τον αμοιβαίο διάλογο και την κατανόηση μεταξύ της Ελλάδας και της Γερμανίας, εφόσον όπως επισημαίνει ο κ. Αποστολόπουλος, «για την περίοδο της γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα κυριαρχεί στη Γερμανία μια ελλιπής ενημέρωση και οι μελέτες γύρω απ' το θέμα εξακολουθούν να είναι περιορισμένες. Έτσι δίνουμε τώρα τη δυνατότητα στους Έλληνες επιζώντες να αφηγηθούν με λεπτομέρεια τις αναμνήσεις τους από τη περίοδο της Κατοχής».

Μία καινοτόμος πρωτοβουλία

Σύμφωνα με τον ιστότοπο του έργου, «οι συνεντεύξεις θα ψηφιοποιηθούν και θα είναι προσβάσιμες σε μια τρίγλωσση διαδικτυακή πύλη. Το υλικό θα διατεθεί για επιστημονικούς, εκπαιδευτικούς και επιμορφωτικούς σκοπούς σε πανεπιστημιακά ιδρύματα και σχολεία στην Ελλάδα, στη Γερμανία και διεθνώς.»

Η Άννα Μαρία Δρουμπούκη, διδάκτορας νεότερης ιστορίας του πανεπιστημίου Αθηνών, είναι η επιστημονική υπεύθυνη του προγράμματος στο Βερολίνο. Εξηγεί ότι «οι συνεντεύξεις έχουν ξεκινήσει εδώ και καιρό και στόχος είναι να καλυφθεί ένα ευρύ φάσμα εμπειριών με διαφορετικές κατηγορίες μαρτύρων σε όλη την Ελλάδα.  Ενδεικτικά συμπεριλαμβάνονται συνεντεύξεις με: αντιστασιακούς, μάρτυρες σφαγών και καταστροφών των μαρτυρικών χωριών και πόλεων, κρυμμένα παιδιά εβραϊκού θρησκεύματος, επιζώντες του Ολοκαυτώματος, μάρτυρες βομβαρδισμών, άτομα που συνελήφθησαν στα διάφορα μπλόκα και εκτοπίστηκαν στη Γερμανία κλπ. Μολονότι στην Ελλάδα εντείνεται τα τελευταία χρόνια το ιστοριογραφικό ενδιαφέρον για την Κατοχή και η "προφορική ιστορία” αναπτύσσεται διαρκώς και μέσα από πολύ ενδιαφέρουσες πρωτοβουλίες, δεν έχει υλοποιηθεί ποτέ ένα αντίστοιχο ψηφιακό εγχείρημα συλλογής μαρτυριών για την περίοδο.»

Ο μελλοντικός χρήστης θα μπορεί να βλέπει τις συνεντεύξεις υποτιτλισμένες και με συμπληρωματικό ιστορικό υλικό (λέξεις-κλειδιά, φωτογραφίες, χωρισμός συνεντεύξεων σε κεφάλαια, επεξηγήσεις όρων κλπ.). Το πρόγραμμα «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα», όπως μας είπε ο κ. Αποστολόπουλος, θα παρουσιαστεί στις αρχές Φεβρουαρίου 2017 στην Αθήνα και μετέπειτα στο Βερολίνο. Το έργο χρηματοδοτείται από το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, το Υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας και το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

Δημήτρης Ελευθεράκης