Γυναικοκτονίες: Ένα «βαλκανικό φαινόμενο»;

Οι κάτοικοι του Κοσσυφοπεδίου έχουν εξοργιστεί από τις πρόσφατες ειδήσεις για δύο γυναικοκτονίες μέσα σε πέντε ημέρες, με αποτέλεσμα να πληθαίνουν οι εκκλήσεις για αποτελεσματική δράση και αυστηρότερη στάση απέναντι στην έμφυλη βία.

Η Ερόνα Σ., μια νεαρή μητέρα από την πόλη Ουρόσεβατς, ήταν μόλις 21 ετών όταν δολοφονήθηκε από τον πρώην σύζυγό της στα μέσα Απριλίου. Καθώς συναντιόταν με τον σύζυγό της για να παραλάβει το παιδί τους, εκείνος έβγαλε όπλο, πυροβόλησε την πρώην σύζυγό του και τραυμάτισε τον αδελφό της. Η Τζουλιέτα Ο., μητέρα τριών παιδιών από την πόλη Πέγια, ήταν 42 ετών όταν δολοφονήθηκε από τον σύντροφό της λίγες ημέρες αργότερα. Σύμφωνα με επίσημες αναφορές, ο σύντροφός της παραδόθηκε στην αστυνομία λέγοντας: «Πυροβόλησα την γυναίκα μου». Και οι δύο γυναίκες - η Ερόνα Σ. και η Τζουλιέτα Ο. - δολοφονήθηκαν στο Κοσσυφοπέδιο με διαφορά μόλις πέντε ημερών. Οι δολοφονίες τους προκάλεσαν οργή στη μικρή βαλκανική χώρα των μόλις 1,8 εκατομμυρίων κατοίκων.

Η Πρόεδρος Βιόσα Οσμάνι κήρυξε ημέρα εθνικού πένθους στη μνήμη όλων των γυναικών και των κοριτσιών που σκοτώθηκαν ως αποτέλεσμα έμφυλης βίας στο Κοσσυφοπέδιο. Όμως, παρά την οργή, λίγοι άνθρωποι στη χώρα εξεπλάγησαν από την είδηση. Εδώ και χρόνια, ακτιβιστές και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων επικρίνουν τις διαρθρωτικές ελλείψεις στη χώρα που επιτρέπουν στις γυναίκες του Κοσσυφοπεδίου να πέφτουν ξανά και ξανά θύματα βίας. Πολλοί αναρωτιούνται τι πρέπει να συμβεί για να αλλάξει επιτέλους κάτι.

Οι δράστες έχουν ελάχιστα να φοβηθούν από το νόμο

Υπήρξαν ορισμένες θετικές εξελίξεις - τουλάχιστον στα χαρτιά - τα τελευταία χρόνια. Η ενδοοικογενειακή βία έγινε ποινικό αδίκημα στο Κοσσυφοπέδιο το 2019. Τα δικαστήρια μπορούν πλέον να επιβάλλουν πρόστιμα από 100 έως 25.000 ευρώ  και να καταδικάζουν τους δράστες σε φυλάκιση έως και τριών ετών. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ωστόσο, οι ποινές παρέμειναν ήπιες.

Η υπόθεση της Τζουλιέτα Ο. αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα: Ο δολοφόνος της ήταν γνωστός στην αστυνομία, αφού του είχε ήδη επιβληθεί πρόστιμο 100 ευρώ και είχε καταδικαστεί σε τρεις μήνες φυλάκιση για ενδοοικογενειακή βία το 2022. Ωστόσο, απέφυγε τη φυλάκιση πληρώνοντας 300 ευρώ.

«Οι δράστες συχνά γίνονται δολοφόνοι ακριβώς εξαιτίας της έλλειψης επαρκούς τιμωρίας από τα αρμόδια θεσμικά όργανα», έγραψε η υπουργός Δικαιοσύνης Αλμπουλένα Χατζίγιου στο Facebook στις 16 Απριλίου 2024. Η ίδια συγκάλεσε συνάντηση κρίσης με τον υπουργό Εσωτερικών, τον αρχηγό της αστυνομίας, τον επικεφαλής εισαγγελέα και άλλους ανώτερους αξιωματούχους για να συζητήσουν το θέμα.

Ωστόσο, ακτιβιστές δήλωσαν ότι τέτοιες σπασμωδικές αντιδράσεις δεν αλλάζουν την ατμόσφαιρα ατιμωρησίας που περιβάλλει την ενδοοικογενειακή βία στο Κοσσυφοπέδιο. «Χρειαζόμαστε ένα ισχυρότερο δικαστικό σύστημα, ταχύτερες διαδικασίες και να εφαρμόζονται συχνότερα οι μέγιστες ποινές για τους δράστες», λέει στην DW η κοινωνιολόγος Μπουκουρίε Ρουστέμι.

Οι γυναίκες στο Κοσσυφοπέδιο φοβούνται 

Σύμφωνα με επίσημα στατιστικά στοιχεία της αστυνομίας, το 2023 σημειώθηκαν τέσσερις γυναικοκτονίες στο Κοσσυφοπέδιο και 2.120 περιπτώσεις κακοποίησης γυναικών. Είναι πιθανό ο πραγματικός αριθμός να είναι πολύ μεγαλύτερος, επειδή πολλές γυναίκες δεν υποβάλλουν μήνυση κατά των δραστών, μεταξύ άλλων επειδή φοβούνται ότι η αστυνομία και η δικαιοσύνη δεν θα τις πάρουν στα σοβαρά.

Σε έρευνα που δημοσίευσε η Διεθνής Αμνηστία τον Αύγουστο του 2023, τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας δήλωσαν ότι οι αστυνομικοί τους είπαν ότι η βίαιη συμπεριφορά των συντρόφων τους ήταν απολύτως φυσιολογική. Οι γυναίκες ανέφεραν ότι ο εκφοβισμός, οι απειλές και η ψυχολογική επιθετικότητα ως επί το πλείστον απορρίφθηκαν και ότι η αστυνομία συχνά παρενέβαινε μόνο σε περιπτώσεις όπου υπήρχαν ορατές ενδείξεις σωματικής βίας, όπως μώλωπες.

Σύμφωνα με την ψυχολόγο Καλτρίνα Αλγιέτι, τα θύματα συχνά αισθάνονται ότι είναι εν μέρει υπεύθυνα για την κατάσταση - μια αντίδραση που έχει σοβαρές συνέπειες. «Τα θύματα συχνά πιστεύουν ότι έκαναν κάτι για να συμβάλουν στη δημιουργία μιας τέτοιας κατάστασης, ότι προκάλεσαν τον δράστη σε συνεχή βία, αναγκάζοντάς τον έτσι να καταστρέψει την οικογένεια», λέει στην DW. Αυτή η στάση δεν είναι ευρέως διαδεδομένη μόνο στην αστυνομία αλλά και στην κοινωνία του Κοσόβου στο σύνολό της, λέει η Αγέτι.

Οι άνδρες κυριαρχούν 

Οι συμπεριφορές στην τοπική κοινωνία και η βαθιά πατριαρχική δομή της έχουν δημιουργήσει έναν χώρο που ευνοεί τις γυναικοκτονίες. «Ο ρόλος της γυναίκας στο Κοσσυφοπέδιο είναι να είναι νοικοκυρά και να φροντίζει τα παιδιά, τον σύζυγο και τους ηλικιωμένους της οικογένειας», λέει η κοινωνιολόγος Ρουστέμι. Συμπληρώνει ότι η ανδρική κυριαρχία σε πολλά μέρη της κοινωνίας είναι σχεδόν αδύνατο να ξεπεραστεί για πολλές γυναίκες. «Τους λείπει η εκπαίδευση, η εργασία και η οικονομική ανεξαρτησία», συμπληρώνει.

Η Ζάνα Ασλάνι, επικεφαλής καταφυγίου γυναικών στην Πρίστινα, επιβεβαιώνει ότι πολλές γυναίκες που έχουν το θάρρος να εγκαταλείψουν τους βίαιους συζύγους τους συχνά επιστρέφουν αργότερα σε αυτούς για καθαρά οικονομικούς λόγους. Δεν έχουν την πολυτέλεια να ζήσουν μια ανεξάρτητη ζωή, επειδή συχνά δεν έχουν δικό τους εισόδημα. Το 2021, περίπου το 50% των ανδρών στο Κοσσυφοπέδιο απασχολούνταν επίσημα - αλλά μόνο το 17% των γυναικών.

Οι γυναίκες δεν έχουν οικονομική ανεξαρτησία

Οι γυναίκες στο Κοσσυφοπέδιο έχουν πολύ λίγες ευκαιρίες να γίνουν οικονομικά ανεξάρτητες. Η περισσότερη περιουσία ανήκει στους άνδρες και οι γυναίκες συχνά αποκλείονται από τις κληρονομιές. Αν και η νομοθεσία θεωρεί ότι τα αδέλφια έχουν τα ίδια δικαιώματα όσον αφορά την κληρονομιά, σε πολλές περιπτώσεις επικρατεί η παράδοση. Σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι οι γιοι που κληρονομούν, ενώ οι κόρες μένουν με άδεια χέρια. Το σκεπτικό είναι ότι όταν παντρεύονται στην οικογένεια του συζύγου τους, εγκαταλείπουν τη δική τους οικογένεια, χάνοντας στην πορεία το δικαίωμά τους να έχουν λόγο και την αξίωσή τους για μερίδιο της κληρονομιάς.

Σε πολλές περιπτώσεις, η παράδοση απαγορεύει σε μια γυναίκα να επιστρέψει στο πατρικό της - ακόμη και όταν είναι θύμα ενδοοικογενειακής βίας. Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι όταν οι γυναίκες του Κοσσυφοπεδίου παντρεύονται, ουσιαστικά γίνονται ιδιοκτησία του συζύγου τους.

Οι γυναίκες που απορρίπτονται από τις οικογένειές τους και επιστρέφουν στους συντρόφους τους συχνά υποφέρουν από διαταραχή μετατραυματικού στρες και κατάθλιψη. Οι δράστες, από την άλλη πλευρά, συχνά αισθάνονται ενδυναμωμένοι, λέει η ψυχολόγος Αγιέτι. «Ο δράστης γνωρίζει πλέον ότι η σύντροφός του δεν έχει άλλη επιλογή και δεν έχει άλλη διέξοδο», δηλώνει η ίδια.

Γενικό πρόβλημα στα Βαλκάνια;

Η Ρουστέμι λέει ότι το πρόβλημα αυτό δεν περιορίζεται μόνο στο Κοσσυφοπέδιο. «Υπάρχουν περιπτώσεις γυναικοκτονιών σε όλα τα Βαλκάνια. Η πατριαρχική κοινωνία είναι παρόμοια σε όλα τα Βαλκάνια. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μια βαλκανική νοοτροπία», δηλώνει.

Σύμφωνα με την ίδια η κατάσταση επιδεινώνεται από τη βία που βιώθηκε κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων και τη δύσκολη κοινωνικοοικονομική κατάσταση σε πολλές περιοχές. Άλλοι λόγοι για την υπερβολική βία, οι οποίοι παρατηρούνται και σε άλλες χώρες, περιλαμβάνουν ψυχικά προβλήματα όπως ψυχώσεις, κατάθλιψη και άλλα μη θεραπεύσιμα ψυχολογικά προβλήματα του δράστη, κατάχρηση ουσιών και αλκοόλ και κοινωνικούς λόγους.

«Η βία στην τηλεόραση και στα κοινωνικά δίκτυα και ιδίως η ρητορική μίσους μειώνουν επίσης το κατώφλι της βίας μεταξύ των νέων ανδρών», συμπληρώνει. Παρ' όλα αυτά, η Ρουστέμι είναι πεπεισμένη ότι η πατριαρχική πτυχή παίζει τον μεγαλύτερο ρόλο στη διατήρηση του status quo, καθώς όλες οι προσπάθειες των γυναικών να αλλάξουν αυτή την κατάσταση έχουν μπλοκαριστεί από τους άνδρες.

Επιμέλεια: Σοφία Κλεφτάκη