Ćutanje o Holokaustu u Jerusalimu Balkana

U kampusu solunskog univerziteta nalazi se spomenik grčkim žrtvama Holokausta. Podignut je 2014. godine – prilično kasno za grad koji je nekada bio poznat kao „Jerusalim Balkana".

„U Solunu i dalje ima ljudi koji ne znaju da je kampus ranije bio dio jevrejskog groblja", kaže filmski producent i režiser Lidija Konsta.

Groblje je uništeno tokom njemačke okupacije, a to je urađeno u saradnji s tadašnjim gradskim vlastima, kojima je to tada odgovaralo. Naime, 1917. požar je uništio velike dijelove Soluna, a nadgrobni spomenici sa jevrejskog groblja mogli su da posluže da se završe opravke. Tako je nestalo jedno od najvećih jevrejskih grobalja na svijetu – postalo je dio ulica, trotoara i crkava Soluna.

Izbrisani i zaboravljeni

Početkom 20. vijeka, polovina stanovnika Soluna bila je jevrejske vjeroispovesti. Jevreji su živjelu u Solunu još od sedmog vijeka, a u gradu je još i ranije, navodno, propovijedao i apostol Pavle. Sefardi, jevrejski doseljenici iz Španije, stižu u Solun u 15. vijeku, nakon što su ih prognali sa Pirinejskog poluostrva. Narednih stoljeća oni su ostavili svoj pečat u istoriji Soluna. Međutim, većina sinagoga i jevrejskih radnji nestala je u požaru 1917. godine.

Sve te činjenice Lidija Konsta saznala je tek osamdesetih godina dvadesetog vijeka. O jevrejskom naslijeđu Soluna ne uči se u školama, ono nije vidljivo na ulicama. Čak je i sudbina Jevreja iz tog grada potisnuta u zaborav. „Nakon užasa okupacije ljudi su naprosto htjeli da zaborave sve u vezi s ratom", kaže Lidija Konsta.

Ali mnogi saradnici okupatora dobro su zaradili na ubijanju grčkih Jevreja, kaže istoričarka Rena Molho. Mnoge skupocene nekretnine dobile su, nakon rata, nove vlasnike.

Čak 97 odsto solunskih Jevreja nije preživjelo Holokaust. A onda je u gradu zavladalo ćutanje. Čak i danas se rijetko govori o onima koji su pomagali njemačkim okupatorima da progone i istrebljuju Jevreje.

Holokaust još uvijek nije raščišćen

Prve promjene na tom planu pokrenuo je aktuelni gradonačelnik Soluna Đanis Butaris, u saradnji sa oko hiljadu članova jevrejske zajednice koji i danas žive u tom gradu. Od 2013, gradske vlasti i jevrejska zajednica zajednički organizuju marš sjećanja na deportacije Jevreja iz Soluna. Gradi se i muzej Holokausta, a polovinu sredstava za taj projekat obezbijedila je njemačka vlada.

„Mnogi Grci i dan danas misle: Šta se mene tiče Holokaust, to je jevrejski problem'. Ali stvar je u suštini veoma jednostavna – Holokaust je nepravda, velika nepravda. Ko to ne vidi, taj neće ozbiljno uzeti ni druge nepravde", kaže Rena Molho.

Mnoga udruženja žrtava u Grčkoj koriste riječ „Holokaust" kada govore o masakrima njemačke vojske u kojima su ginuli i ljudi nejevrejske nacionalnosti. „Jevreje su ubijali samo zato što postoje, većina drugih ubijana je iz čisto političkih razloga", kaže istoričarka Molho. „Mnogi to jednostavno nisu razumjeli. A mnogi to ne razumijeju ni dan danas i za mene je baš to antisemitizam".

Taj oblik antisemitizma ponekad se iskazuje i otvoreno. „Nijemci su pobili 360 ljudi u mom selu", kaže jedan penzionisani učitelj sa Kreta. „Ali što se Jevreja tiče, Hitler je imao pravo. Oni i danas imaju moć i ne poštuju hrišćanstvo". A jedan 41-godišnji čuvar zoo-vrta sa sjevera Grčke ima drugačije mišljenje: „Zašto moramo i danas da se bavimo tim glupostima oko Holokausta? Današnja omladina ionako nema ništa protiv Jevreja".

Antisemitizam kao strukturalni problem

Upravo to je pod znakom pitanja. Sudeći po anketi Lige protiv defamacije (Anti-Defamation League) iz 2014, Grčka je predvodnik Evrope kad se radi o antisemitizmu. Oko 74 procenta ispitanika vjeruje da Jevreji „imaju isuviše kontrole nad svijetom". Njih 47 odsto vjeruje su Jevreji „omraženi zbog svojih sopstvenih postupaka". A pregled rezultata po starosnim grupama pokazuje da mlađi ljudi nisu manje anti-jevrejski nastrojeni od onih starijih.

Uz to, određeni segmenti Grčke pravoslavne crkve podržavaju teorije zavjere o Jevrejima, tvrdi Rena Molho. „Ima takvih mitropolita, na primjer Serafim iz Pireja, koji su iznosili antisemtiske stavove, a poslije toga nisu smijenjeni, niti su podnijeli ostavku. To pokazuje stav crkve prema tom problemu". Pomenuti mitropolit Serafim, na primjer, jednom je na televiziji izjavio da Jevreji kontrolišu međunarodne banke.

Nisu svi Grci antisemiti, ukazuje istoričarka Molho. Mnogi Grci su pomagali Jevrejima tokom okupacije. Ipak, činjenica da Crkva danas ignoriše antisemitske nastupe svojih visokih dostojanstvenika ukazuje na „sistematski i temeljni problem".

Uprkos svim tim problemima, kaže Molho, situacija se pomalo mijenja na bolje, i to prije svega preko privatnih inicijativa. Rena Molho se nada da će se stvari promijeniti s narednim generacijama: „Djeca slušaju i imaju povjerenja", kaže ona. I Lidija Konsta tvrdi: „Solun ne smije više da tapka u mraku. Moramo da već jednom raščistimo ko smo zapravo mi. Grad, takav kakav je danas, ima veliku i kulturno raznoliku istoriju". Konsta dodaje da je poricanje jevrejskog naslijeđa teško breme za Solun. „Oni koji ne žele da priznaju da je polovina stanovnika ovog grada nekada bila jevrejskog porijekla, neće nikada razumjeti da je i to ono što ga čini grčkim".