"Neslavni američki rekord" u ubijanju civila u Avganistanu

„Tri dana nakon napada, komandir nas je pozvao u bazu i zamolio za oproštaj… Rekli smo mu da ne opraštamo. Rekli smo mu da nam nije potreban njegov novac, već želimo da odgovorni budu procesuirani. Želimo da budete izvedeni pred lice pravde.“ Ovo su riječi Muhameda Nabija, čiji je dvadestogodišnji brat Gul ubijen u napadu helikopterom u blizini avganistanskog grada Jalalabada 4. oktobra 2013, zajedno s još četvoricom mladića.

Muhamed je jedan od sagovornika u najnovijem izvještaju Život u mraku organizacije za ljudska prava Amnesti Internešenel (AI), koji ispituje odgovornost međunarodnih vojnih misija za civilne žrtve između 2009. i 2013. godine.

„Neistraženo i nekažnjeno“

Izveštaj AI dolazi u kritičnom istorijskom trenutku u Avganistanu, kad je zemlja još uvijek u dubokoj krizi praćenoj sumnjivim predsjedničkim izborima, kad se strana pomoć smanjuje, a međunarodna zajednica privodi kraju borbene misije, smanjujući tako mogućnost da pripadnici vojnih trupa osumnjičeni za zločine eventualno budu izvedeni pred lice pravde. U istom trenutku, u Avganistanu raste opasnost od ponovne pobune talibanskih trupa.

Fokusirajući se prvenstveno na vazdušne napade i noćne racije koje su sprovodile uglavnom snage SAD-a, autori na 84 strane izvještaja iznose argumente da su učinjeni ratni zločini ostali neistraženi i nekažnjeni. „U brojnim slučajevima gdje postoje jasni dokazi da je bilo nezakonitog ubijanja civila, vojska nije uspjela da sprovede nezavisne istrage“, navodi se u izvještaju.

Horija Mosadik, avganistanska istraživačica AI-a, kaže za DW da su se u izvještaju fokusirali na deset simboličnih slučajeva stradanja civila u kojima su učestvovale strane trupe tokom pet godina. „Neki od tih slučajeva su bili propraćeni u medijima, kao što je vazdušni napad njemačke vojske u Kunduzu, dok su ostali manje poznati, poput napada bespilotnim letilicama decembra 2012. u kom je ubijeno četvoro muškaraca i jedan dječak.“

Ignorisanje dokaza

Druge dvije studije slučaja odnose se na racije koje su sprovodile specijalne jedinice u provinciji Paktika 2010. godine, kao i nestanci, mučenja i ubijanja civila u oblastima Nerk i Majdan Šar i provinciji Vardak između novembra 2012. i februara 2013. godine. Ričard Benet, direktor Amnesti internešenela za regiju Azija-Pacifik ističe da nijedan od slučajeva koji su istraživali, a u kojima je stradalo preko 140 civila, nije procesuiran od strane američke vojske. „Dokazi o potencijalnim ratnim zločina i nezakonitim ubistvima civila se izgleda ignorišu.“

Prema međunarodnom humanitarnom pravu, nije svaka civilna žrtva ratni zločin, ali su međunarodnim zakonima zabranjeni napadi u kojima civili stradaju neselektivno i u velikom broju. Isto se odnosi i na one napade u kojima i oni koji nisu učestvovali u borbama postaju namjerne mete.

Grejem Smit, avganistanski analitičar Međunarodne krizne grupe kaže da je ključni zaključak izvještaja onaj koji govori o netransparentnosti u radu američke vojske. „U pojedinim slučajevima istrage su možda bile adekvatne, možda i nisu, ali zbog tajnovitosti koja prati cio proces, sumnje nikad nisu odbačene."

Smit smatra da vojska Sjedinjenih Država u ovom pogledu zaostaje za drugim zapadnim kolegama, koji su već uspostavili nekakav nezavisan sudski sistem. Međutim, on ističe i da je drugim zemljama NATO alijanse bilo mnogo lakše da sprovedu takve reforme, jer se radi o znatno manjim vojnim birokratijama i manjim operativnim zahvatima.

Erika Gaston, istražiteljka koja se bavi ljudskim pravima, dokumentovala je incidente u kojima su stradali civili u Avganistanu. „Međunarodne sile su postale brze u reakcijama na stradanja civila, i u medijima, ali i u pogeldu informisanja porodica žrtava, ali su zakazali na osnovnim stvarima kao što su transparentnost i odgovornost u vojnom pravosudnom sistemu.“

Imuni na procesuiranje

Mosadik objašnjava da je AI svjestan da su pripadnici američkih trupa od 2009. godine u samo šest slučajeva izvedeni pred lice pravde zbog navodnog ubistva civila, od kojih je možda najpoznatiji slučaj narednika Roberta Balesa koji je osuđen na doživotnu robiju bez mogućnosti pomilovanja nakon što je priznao da je ubio 16 avganistanskih civila marta 2012. godine.

Analitičari Amnesti Internešenela ističu da su u najvećem broju slučajeva koji su obrađeni u izvještaju, portparoli vojske SAD-a ili NATO-a objavili da je istraga sprovedena, ali nakon toga nisu davali bilo kakve informacije o daljem napretku ili zaključcima istrage, čime su i žrtve i njihove porodice ostavljene u mraku.

Kao dio dogovora SAD-a i avganistanske Vlade, američke snage su imune na procesuiranje pred avganistanskim sudovima. Štaviše, zakon SAD-a je, za razliku od zakona Ujedinjenog Kraljevstva ili Njemačke, manje popustljiv prema zahtjevima van svoje teritorije. To znači da Avganistanac ranjen od strane američkih trupa ima manje šanse da istjera pravdu nego neko ko je stradao od NATO vojske, kaže Gaston za DW.

Pukotina u pravosudnom sistemu?

Mosadik dodaje i da je mnogo avganistanskih porodica u očaju pristupilo organizaciji javnih protesta kako bi skrenuli pažnju javnosti na ubistva svojih najbližih. „Veoma se rijetko dešava da slučajevi stradanja avganistanskih civila stignu do tužilaštva, ali čak i ako se to desi, postoje veliki strukturni problemi u vojnom pravosudnom sistemu“, dodaje on.

U centru ovog problema leži ono što AI opisuje kao duboku pukotinu u američkom vojnom pravosudnom sistemu. U suštini, američka vojska se u slučaju eventualnih kršenja ljudskih prava oslanja na vojnike i komandante, koji bi onda trebalo da pokrenu istragu. Postoji nekoliko podsticaja da to učine, ali se avganistanske žrtve rijetko pozivaju da svjedoče, čak i u toku internih istraga. „Pojedini Avganistanci i grupe koje se bave zaštitom ljudskih prava postižu određene rezultate u izvještavanju o ljudskim žrtvama, ali ukoliko se i vojne trupe ne uključe u dokazivanje tih tvrdnji, one se uglavnom odbacuju kao lažne, osim ako se pojave ogromni dokazi“, objašnjava Gaston.

Smit strahuje da se kritičari mogu usmjeriti na obaranje izvještaja AI kao nerelevantnog, posebno sad kad su američke trupe u povlačenju. „Za žrtve su, međutim, ovi incidenti stvar neraščišćenih krvnih dugova. Ništa nije gotovo. Tako da bi i rukovanje i pokazivanje saosjećanja u ovom slučaju moglo da pomogne da se ublaže posljedice prisustva vojske Sjedinjenih Država u ovoj zemlji“, objašnjava on.

Imajući u vidu ove probleme, izvještaj AI poziva SAD i NATO da sprovedu brze, temeljne i nepristrastne istrage kad god postoje izvještaji o stradanjima civila i da ponovo razmotre prošle slučajeve i uzmu u obzir intervjue s porodicama i dokaze s terena. Grupe za zaštitu ljudskih prava pozivaju SAD da hitno reformišu vojni pravosudni sistem, ograniče moć komandanata, ojačaju nezavisnost sudstva i uspostave eksterne mehanizme odgovornosti.

Hitne reforme sudstva

Eugen R. Fidel, pravni ekspert koji predaje vojno pravosuđe na Jejlu, dijeli njegova viđenja. On za DW kaže da u pravosudnom vojnom sistemu SAD-a moraju da se sprovedu značajne reforme. „U ovom trenutku, pravni sistem nije u skladu s međunarodnim paktom o ljudskim i političkim pravima, iako je SAD dio tog sporazuma.“

Među promjenama koje predlaže Fidel je ukidanje prava komandanata da odlučuju o tome ko bi trebao biti procesuiran i ko će učestvovati u donošenju presude. On takođe dodaje da vojne sudije treba da imaju fiksne mandate utvrđene zakonom kako bi se obezbijedila njihova nezavisnost i predlaže da kazne za zanemarivanje dužnosti budu značajno povećane, kako bi se osigurala komandna odgovornost.