Na kućnom pragu
28. januar 2019
„Mi kao da nismo ginuli i bili ubijani", kaže nam jedan čovjek odmahujući rukom na naša pitanja. Srbi u istočnoj BiH teško se odlučuju da javno govore o stradanju svojih najmilijih tokom devedesetih. Ne vjeruju medijima. U njima su, kako mnogi kažu, samo oni krivci za sve što je loše.
„Zločine počinjene nad Srbima neki zapadni mediji predstavili su samo kao borbe za hranu" – tako o ofanzivi Armije Bosne i Hercegovine u zimu 92/93.godine za DW svjedoči Miloš Milovanović, danas odbornik u Skupštini opštine Srebrenica. „Niti su oni bili goloruki, niti su tada bili u zaštićenoj enklavi, ali ni mi nismo imali neka utvrđenja. Istina je da smo mi u toj početnoj godini rata kontrolisali samo oko pet odsto teritorije opštine Srebrenica. Ali gotovo svo srpsko stanovništvo je bilo protjerano ili je izbjeglo. I opet nam kažu: Srbi su se spremali za rat, oni su agresori. Otkud to da smo i mi žrtve? Ili smo mi možda sami sebe ubijali“, kaže Milovanović.
Stvaranje nacionalnih torova
Događajima u Srebrenici prethodilo je niz dešavanja u tadašnjoj Skupštini BiH gdje su glavnu riječ vodile tri nacionalane stranke SDS, SDA i HDZ. Njihove međusobne svađe, preglasavanja i odluke koje su donosili sve više su narod dijelile i svrstavale u nacionalne torove, kako neki i danas kažu.
U Srebrenici je međutim, kako svjedoče stanovnici tog kraja, 1991. počelo prikriveno naoružavanje Srba i Bošnjaka, koje su organizovale SDS i SDA. Počela je podjela na srpsko i muslimansko: kako policije i vlasti, tako i ulica i teritorije.
Sedamnaestog aprila 1992. godine u Srebrenicu upadaju pripadnici Vukovarskog korpusa JNA, koji su ranije okupirali Bratunac. Među njima su, pored pripadnika JNA, koji su učestvovali u napadu na Vukovar, bili i Arkanovci i pripadnici drugih paravojnih formacija. Pljačkaju sve redom i prema navodima preživjelih svjedoka među kojima je i Damir Škaler, ubijaju 30 Bošnjaka - žena, muškaraca, starih, bolesnih i nepokretnih. To traje do 8. maja, kada na periferiji Srebrenice dolazi do ubistva Gorana Zekića, vođe lokalnog ogranka SDS-a i poslanika u tadašnjoj Skupštini BiH.
8. maja povlači se Vukovarskog korpusa JNA iz Srebrenice. U mjesecima koji će uslijediti počinju napadi na srpska sela od strane bošnjačkih snaga organizovanih u jediniceTeritorijalne odbrane BiH i pripadnika tzv. „Patriotske lige", koji se od avgusta 1992. nazivaju Armija BiH.
„Svi su pobijeni oko svojih kuća“
Na Đurđevdan, 6. maja 1992. godine započela su borbena dejstva u selu Gniona, a sutradan je na putu za Skelane u Zelenom Jadru u zasjedi ubijeno sedam lica: Milojka Mitrović, Radosava Stjepanović, Nebojša Đorić, Zoran Vukosavljević, Simo Tanasijević, Milivoje Ilić i Danilo Petrović navodi Gojko Simić, predsjednik lokalnog srpskog udruženja veterana rata pod nazivom Boračka organizacija Srebrenica a potvrđuje bivši predsjednik ovog udruženja, sada odbornik u Skupštini opštine Srebrenica Miloš Milovanović.
Srpska sela Vijogor, Osredak, Kovačice, Orahovica i još 15 zaselaka, kažu oni, spaljena su 15. maja. U napadu bošnjačkih snaga, prema navodima Boračke organizacije Srebrenica, ubijeno je 30 srpskih civila, pri čemu je četvoro živo zapaljeno. Tih dana zarobljeni su, tvrde Simić i Milovanović i svi stanovnici sela Čumavići.
O događajima u zoru 21. juna kada su Bošnjaci iz susjednih Poznanovića, upali u njegove Ratkoviće priča Božo Pavlović: „Mog oca Milovana ubili su na kućnom pragu, Dušanku Stanojević su silovali prijeteći da će joj ubiti dijete u kolijevci. I ubili su joj tog sina, a nju živu zapalili. U svojoj kući spaljen je i Ljubiša Gajić, a ubijene su Radosava Đurić, Desanka Pavlović , Borka Marković, Zora Prodanović i njen sinovac Živan. Ukupno 21 mještanin tog sela.“
U napadu Bošnjaka iz Osmača na njegovo selo Brežani 30. juna ’92. prema tvrdnjama Milorada Marjanovića, stanovnika tog sela, ubijeno je 32-oje Srba. Marjanović za DW kaže: „Vidoja Lazića su prikovali na krst nasred sela, a njegovu osamdesetogodišnju majku Dostanu i gluvonijemu sestru Kristinu žive zapalili u kući. Na kućnom pragu su ubijeni Milisav Rankić i njegova dva sina Miroslav i Dragoslav kao i Stanko Milošević. Posmrtni ostaci nisu pronađeni", tvrdi Marjanović.
Srba je prema popisu iz '92. godine na području Srebrenice bilo 8.315. Po podacima srpske Boračke organizacije Srebrenica u periodu od maja ’92 do februara ’93. "oko 550 srpskih civila i boraca je poginulo. Spaljeno je do temelja više od 50 sela i zaselaka a gotovo svo srpsko stanovništvo je protjerano i izbjeglo. Ostalo ih je oko 860 na samoj Drini u selima Crvica, Liješće, Petriča i Skelani".
Rat se tokom 92-e rasplamsava i u sjeveroistočnoj Bosni. U jesen i zimu 92/93 srpske snage napreduju u Podrinju, ubijaju i protjeruju Bošnjake od kojih dio spas pokušava naći u Srebrenici, što je dokumentovano u brojnim procesima pred Haškim sudom. Tako se u Srebrenici početkom '93.godine našlo nekoliko desetina hiljada preživjelih Bošnjaka iz susjednih opština Rogatica, Vlasenica, Bratunacali i drugih opština istočne Bosne.
Tokom ofanzive jedinica ARBiH iz Srebrenice 16. januara 1993. godine na područje Skelana (sela Ćosići, Žabokvica, Toplica i Kalimanići) je, prema riječima predsjednika Boračke organizacije Srebrenica Gojka Simića i odbornika u Skupštini Miloša Milovanovića, smrtno stradalo 65 Srba, od čega 50 civila. Više od stotinu je ranjeno a od 30 zarobljenih, više od polovine nije preživjelo prebijanja i mučenja. Među ubijenim su, tvrde Simić i Milovanović, bile žene, djeca i starci.
Mirko Sekulić , koji je sa roditeljima, suprugom Gordanom i dvoje male djece iz Srebrenice početkom rata izbjegao u Skelane, izgubio je u napadima ženu. Tog januarskog jutra ’93.godine, kada je počeo napad na Skelane, Mirko je sa majkom, suprugom i djecom u svom “jugu” pokušao preći preko mosta na Drini, tražeći spas na drugoj obali u Srbiji. Metak je pogodio njegovu suprugu Gordanu u vrat. „ Samo je klonula. Tek kad sam se zaustavio pred bolnicom u Bajinoj Bašti vidio sam da je mrtva”, prisjeća se Mirko Sekulić najveće tragedije u porodici.
Napad na vjerske praznike
Bošnjačke snage su, tvrdi Gojko Simić, veoma često napadali srpska sela na pravoslavne, vjerske praznike – Božić, Đurđevdan,Vidovdan. Na Petrovdan, 12. jula, u selima Biljača, Sase i Zalazjeje, prema navodima Simića, predsjednika Boračke organizacije Srebrenica „ubijeno 69-oro Srba, dok se 20 vode kao nestali. U napadu na Božić, 7. januara 1993. godine u selu Kravica ubijeno je 49 Srba a ranjeno više od stotinu“.
Podaci koji se ne slažu
I danas, 24 godine od završetka rata, postoje nesuglasice oko broja žrtava u Srebrenici. Prema podacima "Odjeljenja za istraživanje rata i ratnih zločina" - zvanične institucije RS-a, od 1992.-1995. godine na teritoriji opština Zvornik, Srebrenica, Bratunac,Vlasenica sa opštinom Milići kao i Kalesija sa opštinom Osmaci i Šekovići poginulo je 2.385 Srba, od toga 1.974 vojnika, 387 civila, a 24 lica imaju „nepoznat status”. Selekcija žrtava odvijala se prema mjestu stradanja.
Bivši predsjednik RS Milorad Dodik i bivši premijer RS Aleksandar Džombić su izjavljivali da je u Srebrenici, Bratuncu i okolnim selima ubijeno 3.267 Srba.
O stradanju Srba koji su početkom rata imali prebivalište na području opštine Srebrenica, Mirsad Tokača, dugogodišnji direktor Istraživačko-dokumentacionog centra (IDC) u Sarajevu, koji je istraživao ljudske gubitke u BiH, za DW kaže da je, „prema podacima koje je prikupila njegova organizacija, tokom rata sa područja Srebrenice smrtno stradalo ukupno 462 Srba. Od toga je njih 158 evidentirano kao civili, a 304 kao vojnici". Podaci IDC-a se, kako kaže Tokača, odnose na lica koja su smrtno stradala, a registrovana su kao stanovnici Srebrenice po popisu iz 1991. godine, dok se podaci entitetskog “Odjeljenja za istraživanje rata i ratnih zločina RS" odnose na lica, koja su stradala na području nekoliko opština, ali nisu nužno bili stanovnici tih opština jer se klasifikacija stradalih nije vršena prema mjestu stanovanja već stradanja.
Posebno se manipuliše navodima i odnosom civila i vojnika kada je riječ o broju žrtava, što je posebno vidljivo na primjeru sela Kravice. Srpski list "Glas javnosti" objavio je da je tamo ubijeno 49 civila dok je Dodik baratao sa brojkom od 78 civila. Međutim, taj broj žrtava nije neupitno i neutralno mogao biti potvrđen izvan tih krugova. Istraživačko-dokumentacioni centar (IDC) sa Mirsadom Tokačom na čelu, čiji je rad finansirala vlada Norveške i koji je svu dokumentaciju i dokaze o ubijenim i nestalim licima stavio na raspolaganje Haškom tribunalu, navodi da je dokazano i potvrđeno da je 11 civila ubijeno u napadu na Kravicu, dok su 35 ubijenih bili vojnici. I kada je riječ o 7 ubijenih u Zelenom Jadru prema podacima IDC radi se o dva civila i pet vojnika.
Izvori bliski organizacijama ratnih veterana u BiH govore da su na sve tri strane podaci o broju stradalih vojnika prilično “naduvani”, odnosno da su mnogi ubijeni civili svrstani u kategoriju vojnik, kako bi njihove porodice na taj način mogle primiti materijalne nadoknade za borce. To potvrđuju i dugotrajni protesti boračkih organizacija pred institucijama vlasti u Sarajevu, koje traže reviziju spiskova boraca, naročito u Federaciji BiH.
O dijelu onoga, što se sa Srbima događalo oko Srebrenice a malo je poznato široj javnosti, pisala su odmah nakon rata i dva bh. lista „Dani“ i „Slobodna Bosna“. Za zločine nad Srbima u selima oko Srebrenice do sada su se na optuženičkoj klupi kako pred Haškim sudom tako i pred Sudom BiH našli komandant Armije BiH u Srebrenici Naser Orić i njegov saborac Sabahudin Muhić. Vodio im se postupak ali su obojica zbog nedostatka dokaza oslobođeni optužbi za ubijanje srpskih civila na području opštine Srebrenica.