Jermenija i Azerbejdžan: novi rat u Nagorno-Karabahu?

Azerbejdžan je napao nekoliko gradova u regionu Nagorno-Karabaha na Kavkazu, javljaju lokalni zvaničnici. „Glavni grad Stepanakert, kao i drugi gradovi i sela, trenutno su pod intenzivnim granatiranjem“, saopštilo je na Fejsbuku predstavništvo Nagorno-Karabaha sa sjedištem u Jermeniji. Azerbejdžan je, navode, pokrenuo „vojnu ofanzivu velikih razmjera“.

S druge strane, Ministarstvo odbrane u Bakuu navodi da je riječ isključivo o „antiterorističkoj operaciji lokalnog karaktera za obnavljanje ustavnog poretka“ u regionu. Cilj je, kako se navodi, da se jermenska vojska potpuno potisne iz regiona.

Blokada koridora

Sukob oko Nagorno-Karabaha tinja već decenijama. Region, u kojem većinu stanovništva čine Jermeni, geografski je potpuno okružen Azerbejdžanom. Jedini put koji ga povezuje s Jermenijom je takozvani „Lačinski koridor“, preko kojeg se inače obavlja snabdijevanje robom.

Međutim, Azerbejdžan je od decembra 2022. godine blokirao taj put i otada je region u velikoj mjeri odsječen od spoljnog svijeta. U početku su barem Međunarodni Crveni krst i ruske trupe koje bi trebalo da nadgledaju sporazum o prekidu vatre postignut između Jermenije i Azerbejdžana 2020, još uvijek mogli da donesu humanitarnu pomoć u region.

Ali u junu, nakon bitke između jermenskih i azerbejdžanskih vojnika na zajedničkoj granici, azerbejdžanski vladar Ilham Alijev pooštrio je blokadu, tako da su otada stanovnici enklave prepušteni sami sebi. Tačan broj ljudi koji je time pogođen nije poznat. Prema jermenskim izvještajima, navodno ih je 120.000, dok Azerbejdžan govori o znatno manjem broju stanovnika.“ 

Istorijat sukoba

Jermenija i Azerbejdžan su zapravo mjesecima u pregovorima o okončanju tog decenijskog sukoba. Prvi rat između te dvije države izbio je početkom 1990-ih, ubrzo nakon raspada Sovjetskog Saveza. Otada se stalno ponavljaju incidenti duž granice, koja nije svuda jasno utvrđena.

Region Nagorno-Karabaha geografski je u potpunosti unutar teritorije Azerbejdžana, koji se poziva na princip teritorijalnog integriteta. Ali, većinsko stanovništvo u tom regionu su Jermeni, zbog čega Jermenija insistira na pravu stanovništva na samoopredjeljenje. Dijelovi Nagorno-Karabaha su već 1991. godine proglasili nezavisnost, ali to nijedna država na svijetu nije priznala, pa čak ni Jermenija – vjerovatno kako se ne bi unaprijed izjalovili mirovni pregovori s Azerbejdžanom.

Zbog tog regiona je 2020. izbio drugi rat između Jermenije i Azerbejdžana, a privremeno je okončan sporazumom o prekidu vatre uz posredovanje Moskve. To je pomoglo Azerbejdžanu da povrati kontrolu nad dijelovima sporne teritorije.

Plan je bio da ruske trupe nadgledaju sporazum o prekidu vatre, ali tenzije su se nastavile i stalno je dolazilo do novih smrtonosnih sukoba. Procjenjuje se da je od izbijanja sukoba poginulo oko 35.000 ljudi, a stotine hiljada moralo je da napusti svoje domove.

Bezuspješni mirovni pregovori?

U protekle dvije godine predstavnici Bakua i Jerevana sastajali su se nekoliko puta u Briselu, Vašingtonu i Moskvi, uz posredovanje EU, SAD i Rusije, a sve s ciljem da krhki sporazum o prekidu vatre pretvore u trajni mirovni sporazum. Samo uz posredovanje EU održano je već šest mirovnih pregovora.

Predsjednik Jermenije Nikol Pašinjan u maju je iznenadio javnost kontroverznom izjavom da bi mogao da prizna Nagorno-Karabah kao dio Azerbejdžana pod uslovom da Jermeni tamo kao zaštićena manjina dobiju široka prava i garancije za njihovu bezbjednost.

Međutim, samoproglašena „vlada“ Nagorno-Karabaha – koju čine etnički Jermeni i koji su 2017. godine proglasili „Republiku Arcah“ – do sada je oštro odbijala integraciju u azerbejdžansku državu. Čak ni predsjednik Azerbejdžana, Ilham Alijev, do sada nije pokazao interesovanje za takvo rješenje.

Alijev je u prošlosti više puta tražio da se vlada i parlament „Republike Arcah“ raspuste i da se Jermeni koji tamo žive integrišu u Azerbejdžan kao „normalni, lojalni građani“. U tom kontekstu, on je nedavno ponudio zarobljenim Jermenima da ih lično snabdije zalihama pomoći, ali oni tu ponudu odbijaju, smatrajući je „otrovnom". 

Kakvu ulogu imaju susjedne zemlje?

Pregovore dodatno komplikuju interesi susjednih sila u regionu, prije svega Turske i Rusije. Vlada u Ankari u prošlosti je manje-više otvoreno podržavala Azerbejdžan. Jedan od razloga za to su velike etničke i kulturne sličnosti između dviju zemalja – obje zemlje priznaju princip „jedan narod, dvije države“. Turska je takođe i važan kupac azerbejdžanskog prirodnog gasa.

Situacija je mnogo komplikovanija iz ruske perspektive: Moskva održava veze s obje bivše sovjetske republike, iako su intenzivnije veze s Jermenijom, koja, kao i Rusija, ima većinski hrišćansko-pravoslavno stanovništvo. Moskva snabdijeva obje strane ruskim oružjem – ali samo Jerevan dobija povlašćenu cijenu. Takođe, Rusija ima vojnu bazu u drugom najvećem gradu Jermenije, Gjumriju.

Međutim, sporazumom o prekidu vatre koji je nedavno ispregovarala Moskva, Azerbejdžan je povratio kontrolu nad velikim područjima Nagorno-Karabaha, a ruska vojska, koja bi trebalo da djeluje poput „mirovnih snaga“ i nadgleda primirja između zaraćenih zemalja, bila je vrlo uzdržana tokom okršaja koji su se više puta rasplamsali na granici.

Zbog rata u Ukrajini, Moskva je morala značajno da smanji prisustvo svojih trupa na Kavkazu. Još uvijek je nejasno kako će Rusija reagovati na ponovnu eskalaciju na Kavkazu. Malo je vjerovatno da ona ima bilo kakav interes za ratnom destabilizacijom regiona.

Po svemu sudeći, Kremlj, čija je pažnja usmjerena na Ukrajinu, više nije u stanju da održi krhku stabilnost na Južnom Kavkazu. U skladu s tim su i izvještaji da je Rusija obaviještena samo nekoliko minuta prije početka azerbejdžanske „vojne operacije".

Najnovija eskalacija takođe predstavlja veliki udarac za međunarodne mirovne napore. Želja međunarodnih diplomata je bila da do jeseni bude postignut održiv mirovni sporazum između Jermenije i Azerbejdžana. Čini se da je to sada teško ostvarljivo.

Pratite nas i na Facebooku, preko Twittera, na Youtubeu, kao i na Instagramu