Aušvic: Mašinerija smrti nezamislivih razmjera

Aušvic, to je ogromno područje na kojem je od 1940. do 1945. postojao čitav kompleks nacističkih koncentracionih logora. Pored tri glavna logora, bilo je još oko 50 različitih veličina. Bila je to nacistička mašinerija smrti nezamislivih razmjera.

Danas je to dijelom spomen-područje. Samo muzej u glavnom logoru Aušvic i memorijalni centar Aušvic-Birkenau, takvi kakvi su danas, prostiru se na površni od 191 hektar. Aušvic se nalazi u južnoj Poljskoj, na oko 50 kilometara zapadno od Krakova, odmah kod malog grada Osvjenćima.

Ovdje smo saželi istorijske činjenice koje stoje iza pojma „Aušvic“:

1. Grad Osvjenćim

Mnogo prije nego što je ime postalo poznato zbog njemačkog koncentracionog logora, Aušvic (poljski: Osvjenćim) je bio mali grad s burnom istorijom. Prvi put se pominje u dokumentima oko 1200. godine, kao dio Krakovske biskupije u vrijeme kada je Poljska bila rascjepkana. Dio Svetog rimskog carstva postaje 1348. kada je njemački postao službeni jezik. Tada se prvi put i pominje ime Aušvic. Malo je pripadao Austrijanacima, malo kao Vojvodstvo Kraljevini Češkoj, malo Pruskoj, a kasnije ponovo Kraljevini Poljskoj.

Oko 1900. godine, kada je Osvjenćim dobio železničku stanicu, grad je počeo ekonomski da napreduje. Za mnoge sezonske radnike i radnike migrante u okolnim industrijskim oblastima Gornje Šlezije i Češke bio je potreban smještaj. Za njih su izgrađene zgrade od cigala i drvene barake. To će kasnije činiti osnovu nacističkog koncentracionog logora Aušvic. 

Ubrzo nakon početka Drugog svjetskog rata u septembru 1939, Osvjenćim je okupirao njemački Vermaht i pripojio ga njemačkom Rajhu. Pod vođstvom Hajnriha Himlera, SS je 1940. to područje, brzo i bez mnogo građevinskih radova, pretvorio u koncentracioni logor – u glavni logor Aušvic I. Kasnije je formiran i ogroman logor smrti – Aušvic-Birkenau (Aušvic II).

Šucštafel (zaštitne jedinice), poznat pod skraćenicom SS, bio je elitna i teroristička organizacija nacionalsocijalista. Pripadnici SS činili su cjelokupno rukovodstvo i osoblje logora.

2. Jevrejsko stanovništvo

Prije Drugog svjetskog rata, više od polovine od oko 12.000 stanovnika Osvjenćima bili su Jevreji. Kao rezultat imigracije, Jevrejska zajednica značajno se povećala, a broj ljudi njemačkog porijekla bio je neznatan i mali.

To se naglo promijenilo nakon što je Hitlerov Vermaht prvog septembra 1939. napao i okupirao Poljsku. Uslijedilo je rasno čišćenje: jevrejsko stanovništvo moralo je da napravi mjesta za preseljene Nijemce. Ili su bili izolovani u getima, ili su, kao i mnogi drugi Poljaci, deportovani na prinudni rad.

Preostali Jevreji u početku su živjeli skučeni i izolovani od ostatka stanovništva u starom gradu Osvjenćimu. Od 1940. SS ih koristio za proširenje koncentracionog logora ili su ih transportovali u druge dijelove zemlje na prinudni rad. Ono malo preživjelih Jevreja iz Osvjenćima ubijeno je u Aušvicu poslije 1942. 

3. Strateški čvor

Grad Osvjenćim se nalazio na željezničkom čvoru na istoku, strateški povoljnom za naciste: tamo su se ukrštale južne željezničke pruge iz Praga i Beča sa onim iz Berlina, Varšave i sjevernih industrijskih oblasti Šlezije.

Štab rukovodstva SS i nadležne Glavne kancelarije za bezbjednost Rajha u Berlinu, imali su sve preduslove za planirane masovne transporte ljudi iz takozvanog „Starog Rajha“, odnosno oblasti Njemačke u granicama do 1937. godine.

Adolf Ajhman, SS-oberšturmbanfirer, bio je odgovoran za željeznički transport do logora smrti na istoku. On je pripremio dokumente za ozloglašenu Vanzejsku konferenciju koja je održana 20. januara 1942. i na kojoj je donijeta odluka o istrebljenju svih Jevreja u Evropi.

Na poziv SS-obergrupenfirera Rajnharda Hajdriha, šefa Bezbjednosne policije (SD), u luksuznoj vili na jezeru Vanze održan je sastanak visokih zvaničnika ministarstava spoljnih poslova, unutrašnjih poslova i pravosuđa sa predstavnicima SS i nacističke partije NSDAP.

Donesen je takozvani plan „konačnog rješenja pitanja evropskih Jevreja“. U protokolu su navedene sve evropske zemlje iz kojih je vozom trebalo deportovati Jevreje – na istok.

4. Sistem logora

Tokom nacističke vladavine širom Evrope postojalo je oko 500 koncentracionih logora. Poslije Dahaua (osnovanog 1933. kao prvi koncentracioni logor), Zaksenhauzena, Buhenvalda, Flosenbirga, Mauthauzena i ženskog logora Ravensbrik, Aušvic je bio sedmi i daleko najveći koncentracioni logor koji su osnovali nacisti.

Ogroman prostor na periferiji malog poljskog grada Osvjenćima bio je planiran kao lokacija logora različitih veličina: pored glavnog logora (Aušvic I), ogromnog logora smrti Birkenau (Aušvic II) gdje su se nalazili krematorijumi i desetina manjih logora, postojali su i radni logori Buna i Monovic. 

Nakon Vanzejske konferencije, od proljeća 1942, koncentracioni logor Aušvic je proširen kako bi postao mašina za sistematsko ubijanje. Izvršilac te rasno-politički motivisane nacističke ideologije bio je komandant logora, SS-ovac Rudolf Hes. Do njegove smjene u novembru 1943. on je bio odgovoran za SS-stražare i kompletnu logorsku upravu Aušvica. 

5. Sfera uticaja SS

Čuvari i rukovodstvo logora Aušvic-Birkenau bili su pripadnici SS. Već u proljeće 1942. godine u kompleksu logora raspoređeno je 2.000 SS-stražara, a u kasno ljeto 1944. bilo ih je više od 4.000. To su bili i stražari, daktilografkinje, bolničarke itd. koji su bili zaposleni u SS i nisu nosili nikakve činove. Tokom čitavog perioda u logorima Aušvic radilo je više od 8.000 pripadnika SS.

Kontrola nad lokalnim industrijskim i zanatskim firmama koje su se naselile oko Aušvica da bi profitirale od logora, takođe je bila u rukama SS. Van ograđenog logora nastalo je takozvano „SS-naselje“, s mnogo pogodnosti za čuvare i druge SS-ovce koji su tu živjeli sa svojim porodicama.

6. Fabrika smrti

Od 1942. logor je postao mjesto masovnog istrebljenja. Oko 80 odsto ljudi koji su stizali transportom nisu ni evidentirani kao zatvorenici, već su odmah po dolasku ubijani u gasnim komoroma.

U proljeće 1943. godine, građevinska uprava je pustila u rad dodatne peći u novoizgrađenim krematorijumima u proširenom kompleksu logora Aušvic-Birkenau. SS je prvo testirao njihovu funkcionalnost na jednom transportu zarobljenika: spaljeno je 1.100 muškaraca, žena i djece prethodno ubijenih ciklonom B u gasnoj komori. Njihov pepeo je razvejan po okolnim jezerima. 

U ljeto 1943. upravnik građevinskih radova u koncentracionom logoru Aušvic, SS-obersturmbanfirer Karl Bišof, izvijestio je Berlin: „Od sada, u roku od 24 sata može biti spaljeno 4.756 leševa.“

Da bi se ubrzala selekcija kada stignu transporti s ljudima, u Birkenauu je izgrađena rampa s tri kolosijeka. Ona i danas postoji.

U poznu jesen 1944. u Aušvic je stigao poslednji transport Jevreja iz Evrope. Među deportovanima iz okupirane Holandije bila je i 15-godišnja Ana Frank. Njeni dnevnici su nakon završetka rata postali potresni dokument o progonu Jevreja od strane nacionalsocijalista.

7. Broj žrtava

Broj žrtava Holokausta u Aušvicu varira. Svake godine stižu novi detalji koji se otkrivaju u istorijskim arhivima i ostavštinama. Tačan broj žrtava ne može se utvrditi. Naučne procjene su da je ukupno više od pet miliona ljudi deportovano u sistem nacističkih koncentracionih logora. Vrlo mali broj njih je preživeo.

U decembru 2019. objavljeni su rezultati istraživačkog projekta koji je naručio Memorijalni centar Aušvic-Birkenau: identifikovano je više od 60 odsto zatvorenika koje je svojevremeno registrovala uprava SS-logora.

To ne uključuje više od 900.000 deportovanih koji nikada nisu registrovani, jer su ubijeni odmah po dolasku u Aušvic-Birkenau. Brojevi su bili tetovirani samo onima koji su preživjeli proces selekcije na takozvanoj „jevrejskoj rampi“ i koji su bili namijenjeni za rad u sistemu SS-logora. Većinu deportovanih – stare, bolesne, žene i malu djecu – SS je otjerao pravo u gasne komore, bez registracije.

Prema podacima memorijalnog centra Aušvic Birkenau, u tom logoru smrti život je izgubilo više od 1,1 milion ljudi. Od toga su 90 odsto bili Jevreji, većinom iz Mađarske, Poljske, Italije, Belgije, Francuske, Holandije, Grčke, Jugoslavije, Sovjetskog Saveza, Austrije i Njemačke. Sinti i Romi, homoseksualci, katolici i Jehovini svjedoci, osobe sa invaliditetom i politički protivnici takođe su bili žrtve nacističke mašinerije smrti. 

8. Oslobođenje logoraša

Kada je sovjetska vojska stigla do logora Aušvic 27. januara 1945. godine, vojnici su svojim očima vidjeli slike užasa: preživjelo je samo oko 7.000 iznemoglih, smrtno bolesnih logoraša, od kojih su 500 bila djeca. Veoma mali broj zatvorenika mogao je da stoji uspravno, mnogi su apatično ležali na zemlji. Bili su preslabi za marševe na zapad, na koje su SS-stražari, po strašnoj zimi, otjerali desetine hiljada ljudi.

SS-ovci su krajem januara užurbano evakuisali logor i pokušali da uklone tragove svoje mašinerije za ubijanje: dokumenti, logorski dosijei, umrlice – mnoge stvari su brzo spaljene. Sačuvano je veoma malo dokumenata i fotografija. Većina logorskih baraka, gasnih komora i krematorijuma dignuta je u vazduh.

Onih 56.000 do 58.000 zatvorenika koji su mogli da marširaju, poslato je pješice u grupama od 1.000 do 2.500. Rijetko ko od iznemoglih zatvorenika u kolonama je imao cipele ili toplu odjeću, većina njih je nosila samo tanke logoraške „štraftaste pidžame“. Procjenjuje se da je tokom tih marševa iz Aušvica život izgubilo do 15.000 zatvorenika: od gladi, hladnoće ili su bili likvidirani.

9. Memorijalni centar Aušvic-Birkenau

Početkom 1946. sovjetske okupacione vlasti predale su nekadašnji logor poljskoj državi. Na inicijativu bivših zatvorenika i odlukom poljskog parlamenta, 1947. je osnovan „Državni muzej Aušvic-Birkenau“. Od 1979. Aušvic-Birkenau je na Uneskovoj listi svjetske baštine.

Memorijalni centar obuhvata preostle objekte, zgrade i barake koncentracionog logora Aušvic I (glavni logor), gotovo prazno područje logora smrti Aušvic-Birkenau (Aušvic II), kao i današnje muzejske površine. Prva izložba nastala je u saradnji sa izraelskim memorijalnim centrom Jad Vašem.

Memorijalni centar nekadašnjeg koncentracionog logora Aušvic, posjetilo je više od 49 miliona ljudi iz cijelog svijeta. U prvoj godini postojanja posjetilo ga je 170.000 ljudi. Obično tamo svake godine dolazi više od dva miliona posjetilaca. Međutim, zbog korone ih je sada oko 500.000 godišnje. Danas dolaze prije svega mladi ljudi iz čitavog svijeta.

10. Poslednji svjedoci

Svake godine 27. januar se obilježava kao Dan sjećanja na „oslobođenje koncentracionog logora Aušvic“ 1945. Na taj dan se od 1996. održava i komemoracija u njemačkom Bundestagu. 

Na tim komemoracijama govorili su njemački predsjednici i evropski političari, jevrejski svjedoci Holokausta kao što su Rut Kliger, koja je u međuvremenu umrla ili Anita Lasker-Valfiš, koja sada ima 96 godina. U njemačkom Bundestagu govorili su i istaknuti jevrejski pisci, poput Marsela Rajh-Ranickog, koji je preminuo 2013. i istoričara Saula Fridlendera. Međunarodni dan sjećanja na Holokaust od 2005. se obilježava širom svijeta.

Tokom godišnjeg „Marša živih“, od nekadašnjeg koncentracionog logora Aušvic, do Birkenaua, posljednji preživjeli logoraši marširaju ruku pod ruku s mladim ljudima iz čitavog svijeta. Tokom 2020. i 2021. Marš je, zbog korone, bio virtuelan. Postoji nada da će se u aprilu 2022. Marš ponovo održati uživo.

Sve je manji broj onih koji su preživjeli koncentracioni logor Aušvic i koji o njemu mogu da govore iz prve ruke. Sjećanja će uskoro morati da čuvaju i prenose njihova djeca, unuci i praunuci, i to ne samo iz jevrejskih porodica.

Pratite nas i na Facebooku, na Twitteru, na YouTube, kao i na našem nalogu na Instagramu.